१) इहीपा
२) धौवजी नकःवने
३) सिचुपालु कंकेछ्वय्
४) घ्यःवजि नकःवने
५) मचाबू ब्यंके
६) मचाबू स्ववने
७) मचाबू लह्यू हयेगु
८) लहिहया प्यन्हु दयका
९) प्यूचां न्हयाकःवयेगु
१०) जा नकेगु
११) निदं बुन्हि
१२) कय्ता पुजा
१३) इहि यायेगु
१४) बाह्राःतय्गु
१५) बाह्राः छुवनेगु
१६) बाह्र पिकाये खुन्हु
१७) न्हिकं काये, देखा काये
१८) ब्याहा यायेगु
क)ग्वये बिये
ख)कल्यां न्हयाकःवने
ग)भौमचा काःवने
घ)भौमचा पितबिये
ङ)भौमचा व्हंके
च)निध्याभू
छ)ओंजला वने
ज)जिलाजं दुचायके
झ)भौमचा कायेके छ्वये
ञ)सम्धी स्वायेगु
ट)थाय्पा लुये –नायः लुये)
ठ)बुढाबुढी जन्को
सीधुंकाः याये माःगु क्रिया
१) सिथं येंकेगु
२) चिपं थिकः वये
३) फुकी वाकाय्पिसं तयेहइगु
४) विचा वये
५) लोचाः वये
६) लोचा वजीनये
७) न्हेन्हुमा तये
८) दूब्यंकः वने
९) घःसू
१०) नी प्यं थय्गु बर्खि च्वनेगु फुके यायेगु
११) लत्या
१२) कुलाघ यायेगु
१३) लय्प्पं थयेगु
१४) खुला तिथि
१५) दकिला तिथि
१६) पाहाँ ब्वने
१७) निदंया तिथि
मचा प्वाथय् दुसानिसें याइगु व्यवहार ( संस्कृति व संस्कार )
पुं समुदायलय् न्हयाकावयाच्वंगु थी थी कथंया संस्कृती व संस्कार छसिकथं थुकथं दु ः
धौबजि नकेगु
म्हयाय्मचाया प्वाथय् दया मचा बुइगु ई न्हयःने थ्यन कि थः छेंय् सता वा थःछेंय् वइबले धौबजि नकेगु चलन दु । प्वाथय् दुम्ह मिसा थःछेंय् च्वना मचा बुइके मज्यूगु चलन दु । मचा बुइगु ई जुइ धुंकुम्ह वा च्याला फुना गुलाय् केनेवं थःछेय्पिंस धौबजि नकः वनेगु चलन नं दु ।
धौबजि नकीगु खुन्हस ज्वलं क्वय् न्हयथनागु दु ः
क) लाग्व ख) लपी
ग) ग्वाः घ) मोसिप्वः
ङ) बजि च) मरि
छ) योमह्रि ज)सिसाबुसा
झ)धौ व म्हयाय्मचायात यःयःगु नसा
सिचुपालु कंकेगु
मचा बुईबलय् माक्व ग्वाहाली दिदी अजिं याइ । दिदी अजियात नेवाः समाजय् छम्ह अजिमाद्यःया प्रतिक कथं हना वया च्वंगु दु । मचा बुइवं मचाबुगु छेँ नं मिसाया थः छेँय् मचाबुगु धैगु बुँखं कंके छ्वयेत सिसापालु क्यंकेगु धाइ । लमि सिसापालु ज्वलं ज्वना मिसाया थःछेँय् क्यंवनेगु चलन दु । सिसापालु ज्वलं क्वय न्हथनागु दु ः
काय्बूसा
क) चाकु १ ग्वारा
ख) ईमू १ माना
ग) चि १ मना
घ) पालु १ काय्ं (तःकागु)
म्हाय्बूसा
क) चाकु१/२ ग्वारा
ख) ईमू १/२ माना
ग) चि १/२ मना
घ) पालु १/२ काय्गु
थः छेँयपिंस सिचुपालु ज्वलं स्वया काये वा म्हयाय् बुगु सिइका गुलि सिचुपालु ज्वनावगु ख उलि हे साया छ्वयेमाः । मचाबुगू छेँ व फुकि खलकय् मचा बू खून्हू निसे मचा बू मब्यकुतले छेँ व म्ह शुद्ध मजु धाइ । थुगु ई यात जयविलि क्यं धायेगु चलन दु । येँ या चलन कथं जीफो १ गः घ्यो १ पाउ नं तया येकेगु जुल । काय् बुसां म्ह्याय बुसां काय् बुगु थें तयेमा तर म्ह्याय बूसा चाकु निकूः थला निकुतिं तया छ्वेय्गु चलन दु।
घ्यःबजि नकः वनेगु
मचा बुगूया छन्हू वा निन्हू लिपा थःछेंपाखे घ्यः व बजि ज्वना मचाबू स्ववनेगुयात हे घ्यः बजि नकः वनेगु धाई । घ्य बजि नकः वनेगु ज्या दतले फतले मचा बूम्हेसिया मां हे वनीगु चलन दु । ज्वना वनेगु ज्वलं क्वय् न्हथनाकथं दु ः
क)घ्यःलय् सिया बजी
ख)सेकि बजि
ग)घ्य
घ) चाकु १ ग्वारा
इमित कौला याका हय् माः ।
पि ध्यंकेगु
मचाबू ब्यंके छन्हू न्हयः मचाया पि ध्यंकेगु चलन दु । थ्व छेँय् मचा बुइबले जक याई । पि ध्यंकः वम्हःयात दस्तुर बिइमाः । थौं कन्हय् अप्पो अस्पतालय् मचा बुइकेगुलीं बूइसातकी हे पि ध्यंकेइ ।
मचाबू ब्यंकेगू
मचाबूगु प्यन्हू वा खुन्हु दयेका मचाबू ब्यंकेगु ज्या याइ । थ्व खुन्हु छें छखा नी सी याना छेँ जः व फुकि खलः बौ नं स खाना लुसि थिइका व मिसापिनि लुसि थिइका सकस्या म्वःल्हूया निसी यायेमा । मचाबुम्हसिया थःछेँ मांम्ह क्वय् न्हथनागु ब्यंकेगु ज्वलं ज्वना थ्यंकेमा ः
क) कोतः ,
ख) मचायात वसः ,
ग) मचायात लासा, फांगा, फुगः
घ) मचाकथि मचाकथि च्वकाय् काय्जुसा चन्द्रसूर्य,
ङ) आजसला म्हयाय्जुसा न्हायक सिन्ह मू चित्र च्वका न्हय्वसाया
च)जाः नक्यु बाटारुपे खाइगु चलन दु ।
छ) जाकि ज) ति खोला
झ) चिकं
ञ) अंगु
ट) लुँ ईचा
ठ) व ईचा
ड) माम्हेसित चिकने च्वनेगु वसः
ढ) सगंलय् देय्छायगु वसः
ण) जिलाजं यात काप
त) में छ्यों (काय्बुसा छग व म्हाय् बूसा बागः)
थ) भ्वय् ज्वलं व
द) क्वाटिवासः १ पाउ
न्हूगु विधि व्यवहार कथं म्ये छ्यों येंके म्वागु जुगु दु ।
दिदी अजि मचाबुम्ह देनाच्वंगु फुक्क सु, सुचुका छ्वयेका छ्वइ । मचाबुम्ह छय्ला च्वंगु थलबल, माम्ह व मचायात मि पंकिइ । मचाबुम्हसित मोल्हुका न्हूगु वसः (थः छेँ न हगु) पुंकेगु ज्या जुइ । दिदी अजिं कुलाब्व स्वनाः ब्व स्वब्व तया छ्वासः अजिमा पूजा याइ । आगं ब्व, ज्योना लप्ते वा पाः लप्ते १२ ब्व तया पिने मचातय्त ईना बिइ । थःछेँ नं हगु कोतलं माम्ह, बौम्ह, मचायात छेँ या थाकुलि नकिनं पूजा याना धौ सगं बिइ । दिदी अजिं बौम्हसित दक्षिणा छाय्काः मचा लः ल्हाइ । थुलि सिध्यवं सकसितं कौला याकिइ । फुकिबाकाय् नापं सकसितं भ्वय् नकेमाः ।
मचाबू स्ववनेगु
मचाबु झिनिन्हू, बाछिति दुसांनिसे थःछेंय् लहिक, मवतले मिजंया स्यापि थःथितिपि व मचाबूम्हेसिया स्यापिं थः थितिपिं मचायात छायेत जाकि, दक्षिणा, चिकं व मचाबुम्हेसित बजि, चुंला, थ्व, घ्यः १ पाऊ चाकु छग्वारा, थ्वं छ घौ, जा नयेगु वाताय् जाकि, मरि ज्वना मचाबू स्ववनेगु चलन दु । संम्धि खलयात कौला याकाः भ्वय् नका छ्वइगु चलन दु ।
मचाबू लहिकेगु
मचाबूगु बाछि नीन्हूति दयेका थःछेपाखें क्वय् न्ह्थनागु ज्वलं तालाका मचाबू
स्ववनि । मचावु लच्छि मदुनिबलय् मचाबुम्ह म्हयाय्मचायात थःछेय् लहियंकी । थःछेय् लक्षी निसें निलातक लहिगु चलन दु ।
क) बजि ख) चुंला ग) घ्यः घ)चाकु ङ)थ्वं च)जाकि
छ)चिकं
माजुम्ह मचाबूम्ह भौ स्ववनेगु
थः भौ थःछे लहियंका प्यन्हू दु खुन्हु मचाबुम्ह भौ स्ववनेगु चलन दु । थ्व खुन्हु माजुम्ह क्वय् न्हथनागु ज्वलं तालाका ज्वना वनेमा ।
क)बजि
ख)चुंला
ग)घ्य
घ)चाकु
ङ)थ्वं
च)जाकि
छ)चिकं
ज)धौ
प्यूचा न्हचाकः वनेगु
थः भौ थःछेँय् लहियेंका बाछिति दतकि थः छय्चित लुँ यागु पिउचां न्हयाकः वनेगु चलन दु ।
न्ह्यापनय् प्वाः खंकिगु
बुम्ह मचा लःत्या निसे स्वलाःया दुने न्हयाय्पने प्वाः खंकि । थ्व मिज व मिसा मचा जुसा न्हयापनय् प्वाः खंकेगु चलन दु ।
मचा जंक्व
काय्मचा जूसा खुलां वा च्यालां, म्हयाय्मचा जूसा न्यालां वा न्हय्यलां मचा जंक्व (जा नकेगु) याई थ्व खुन्हू छे छखां बं थिला, फुक्कस्यां लुसि थिईका म्वः ल्हूइया निसि याइ । थः गुभाजुं पूजा याये सिधयेका तासया लं फिकाः, तपुलिं पुइका, तुतिई वहया कल्लि न्हयाका, ल्हातय् पंचरंगय् या चुल्या न्हयाका, न्हयाय्पने लुँयागु चाःचा स्विइका पाजुं मचा बुया गणेद्यः पूजा या वनी । निनिम्हं गणेद्यः पूजा याइ । छेँ लित हया मचायात धौ संग, खें संग बिइ । अले थाय्ब्व न्हइच्याकाः पंचग्रास याकाः थाय्ब्व चिपं थिकिइ । थाकुलिं निसें छसीकथं लुंया असर्फीं दुरु जा (खीर) तुया नकिगु चलन दु । मचायात दुरु जाः नके सिधय्का सकसिया सिन्ह तिना पूजा दिकिइ । सकसितं भ्वय् नकी ।
मचायात ख्वपय् याकेगु
बांलाःगु ल्वगु व उपयुक्त ई स्वयाः मचायात ख्वपय् याकेगु नं चलन दु । थ्व ख्वपय् याकेगु चलन परम्परा निसें दुगु मखुसां लिपा अनिवार्य रुपं चलन याना हगु खः । थ्व ख्वपय् मयाकल धाय्व मस्तय्के तःकै वइगु यक्व सम्भावना दु । थ्व मस्तयत ख्वपय् याकिई बलय् छगु अलग हे कथं पूजा यायेगु चलन याना तःगु दु । मस्तयके तःकै वइबलय् अथे हे पूजा यायेगु चलन परम्परा निसे याना तगु खः उगु कथंया पूजायत कैद्यः पूजा धाइ । उगु कैद्यः पूजा याईबलय् कछ्ला माजु सितला माजु व बछला माजु नाया अजिमा द्यः पिन्त पूजा याईगु खः । अथे तः कै वइबलय् कैद्यः पूजा यायेगु ज्वलं क्वय् न्हथना कथं ताः लाकेमाः ।
क) ग्वफुकी
ख) दुसिमरी
ग) कोलसिया
घ) ब्याँचा सुखुला
ङ)मिश्री (नवा)
च)खमायचा घाय्
छ)सिसीया लप्ते
ज)सिसिलप्तेया पंखा
झ)चिग्वः कय्गु फ्वया
ञ) लैं
ट) नीहः
ठ) नी हलु
सिसैया लप्ते च्वःथ्या, प्वथ्या निपा (निहः) तया तिंकथिई स्वचाका च्वयनं क्वयनं कचिकां चिनागु पंखा गुन्हु दुकुन्हूया गुपाः झिनिन्हु दुखुन्हूया भिंmनिपा ज्वलं माः । नीछन्हू दुकुन्हु चिग्व कय्गु फ्वया व लैं सिसाबुसा व्हले मागु परम्परां निसे यानातःगु खः । थौ कन्हय् मस्तयत ख्वपय्याकाः अथे पूजा यायेगु चलन न्हनावने धुंकुगु दु ।
निदं बून्हि
मचा निदँ दय्वं निदँ बुदिं धका मचायात निगः योमरी क्वखाय्का बुदिं याइ । बुदिं खुन्हू गणेद्यः, दिगुद्यः अजिमा द्यः व मेमेपिं द्यःपिं थाय् पूजा यानाः छेंय् सुकुन्दा च्याका काप वा वस देछाया न्या, ख्येँ व मधुरसं संग विया वुदिं याइ । निदं खुन्हु मचायात निगः जक योमरी क्वखायेकिगु खसा न सछि व च्याग वा नीप्यगं योमरी व सिसाबुसा मचाया पाजु पिन्थाय् बिइ यके माःगु चलन दु । योमरी बिई यकिगु ईलय् पाजु पाखे मचायात वस छजू बिइमा । अथेहे योमरी प्यगःलं क्वखायका प्यदं बुदिं नं याइ । खय्तला झिनिदं तक नं अथेहे योमरी क्वखाय्का बुदिं यायेमा धाइ । द्यः पिं पूजायाना बुदिं यायेगु चलन धासा जम्मकाछिं वा म्वाना च्वतंले यायेगु चलन आः तक्क नं द हे दनि । निद बुदिं याइ बले आ पाजुपिंथाय्नं योमरी यंकेगु व पाहाँ सत्येगु चलन मयात ।
बुसंखा
मचा न्हय्दँ निसे झिदं दुने याइगु बुसखा खः थ्व बुसाँ निसेपा मचासे लहिना तःगु सं खाकिगु खः । बुसं खाकिगु, खुन्हु पाजुम्हेस्या लुँ व वहया खोचा सं खाके भाय्याना नौनं सं खाकिइ । निनिम्हेस्या सं न्हूगु कापतय् फइ । अले मचायात धौ, ख्यें, न्या व (मध) मधरस संग बिइ । थुलि सिधय्वं पाजुम्हं ज्वनावगु वस जुच्छि मचायात, माम्हेसित जुच्छि व बौम्हसित काप थौ कन्हे थ्व चलन मयाय् धुंकल ।
कय्ता पूजा
मिजंमचा न्हय्दं निसे झिँस्वदँ दुने कय्तापूजा याइ । कय्ता पूजा याय्गु भिंगु दिन जोशीया थाय् वना साइत कया जक कय्ता पूजा याइ । अक्षय् त्रितीया पचि मल्हः श्रीपंचमी चालं खुन्हु यायेत साइत स्वये म्वा । थ्व खुन्हु मेखला बन्धन विधि अनुसारं कलशाचरण पूजा व होम याना पूजा याइ । कय्तापूजा खुन्हु मचाया पाजु लँु ख्वः चाःं वह ख्व चां सं खायके भाय्याना आंग्सा चिं तय् धुंका सुच्चुक सं खाकिइ । मचायात खाकुगु स थायभु मचाया निनिं ज्वना सं फय्काय्माः । सं फम्ह निनियात सं फईगु थाय्भुई न्हूगु काप छकू तया बिइमाः । अन विधि कथं पूजायाना मचायात कय्ता चिकि (कय्ता न्हयकू व्हनातःगु जुइमा) । वनान्तर छोय्गु हिसाव म्हासुगु (पिताम्बर) कापत धोति चिका चलाया छंयंगु, धनुष, फसि कथि, नसाम्हिचा पाछायका खरु लाका न्हयाका वनान्तर वनी म्हेसित स्वामाः जाकी, ध्यवा, फलफूल , ग्वा छवेय् तया भिक्षा दान वी धुंका पित छवइ । गनेद्यः थाय् यंका न्हयफ्व स्वांफ्वः च्वया ग्वाःहः न्ह्हलय ग्वःगु ग्वय् व लवं तया उकि मचायात पला छिकाः बिसिके छवई । मचाया पाजुं ज्वना गणेद्यः भागियाका पाजुं धिवा बिया लिगना हई । पिखा लुखास सिफः लुना छे दुकाई । मचायात वस पुंका छथाय् फेतुका धौ संग खें संग बिया पूजा याये सिधयेवं मचाया पाजु निनि पाखे वसः बिया खें धौ सगं बिइ । अले फुकिवाकाय् म्हायमचा, भिनामचा सकसिन तपुलि, काप, बेतालि ज्वलं धौ व खेँ सगं बिइ । थ्व खुन्हु पाजु खलः, म्हायमचा, भिनामचा व ईष्टमित्र सकसित क्वय् न्हथना कथं च्याता धासाः खाना भ्वय् नकि ।
क) पालु ख) मुस्या (हाकु) ग) ओ घ) पःमाय्
ङ) खय्पि च) च्य्पि छ) वाउँचा ज) ला (दाय्कु)
थ्व फुक्क जवं चाःहिकेमा मस्यां धुंका वः तइगु यल देया चलन दु । कय्तापूजा खुन्हु गणेद्यः थाय् हँय्, दगु, में, बाँ, स्यायेगु नं या । उखुन्हु बहनि भ्वय् सिधयेका फुकि वा काय् व थः छेँ जः च्वना सिकाभू (सि सगं) यायेमा । गुम्हेसिया छें हे कय्तापूजा याना सिधय्कीपिं नं दु । कय्तापूजायाम्ह मचां प्यन्हू तक कय्ता त्वते मज्यू ।
ईहि यायेगु
म्हायमचा न्यादँ निसें न्हय्दँ दुगु इले थम्हं हे ई मुंकाः, ई मुकुथाय् वा ज्याथपिं जक्व यथाय् ईहि याये यंकिगु चलन दु । ईहि कर्म खंका लित हःपि मिसामचातय्त छें दुतःयंके न्हयः पिंखालुुखुई फंबारा छुइ ।
बाह्राः तयेगु
मिसामचा न्हयदँ निसे झिस्वदँया दुने बाह्रा तयेगु चलन दु । बाह्रा तयेत जोतिष क्यनाः भिंगु साईत कया तयमा । बाह्रा क्वथाय् निभाः जति दुहाँ मवंक झ्याः, व्ह, प्वाः, तिइमा । भिंगु साईत खुन्हु बाह्रा तैम्ह मिसामचायात धौ सगं बिया मिसा मचा व बाह्रा पासा नाप तुं बाह्रा क्वथाय् कुनि । थ्व खुन्हु निसे बाह्रा पिमकातले मचां मिजं तय्गु ख्वाः स्वये मजिऊ व प्यन्हूं तक चि भ्याः नयेमज्यू ।
क्वचिकं सायेकिगु
बाह्राः तयाः प्यन्हू दु खुन्हु मचायात मोल्हूका वसः हिइकाः (फेरेयाना) कपाय्या बाह्रा ख्याः द्यः निगु दयेका अंङ्गले सिन्ह, म्हासु सिन्ह, अजः, कोंखोला, चिकंखोला, न्हायकं बाह्रा क्वथाय् छथाय् ध्याकूचाय् तया प्यन्हूया प्यताघासा क्वय् न्हथना कथं स्वब्व तइ बाह्राः चोम्ह वा बाह्राः पासायात क्वचिक सायेकिइ ।
क) बूव ख) आलु ग) वाउँचा घ) कः घासा
बाह्रा तईबलय् छेँ जः व फुकी खलःपिं शुद्ध मजु धैगु धापु दु । बाह्रा पिमकातले छुं हे पूजा चलय् मजु । थ्व इले यात खय्विलि मागु धाइ । पूजायाय् माःसा म्हाय्म चायात याकीइ ।
छुस्यामुस्या नकः वनेगु
बाह्रामचायात क्वचिकं सायेके धुंका मिसामचाया पाजुपिं, निनिपिं, ततापिं व स्यापिं थःथितिपिन्सं छुस्यामुस्या नकः वनेगु चलन दु । छुस्यामुस्या नकः वपिसं क्वय् न्हथनागु ज्वलं ज्वना वनेमाः ।
क) बजि – ४ मना ख) छुस्यामुस्या – १ फ ग) धौ छगः
घ) दुरु – १ मना ङ) बरां – १ मना च) अय्ला – मना
छ) सिसाबुसा – बखत अनुसार सोया तय्गु ।
न्हूगु नियम कथं पाजुः व निनिखलः पाखें जक बाह्रा छू वनेगु । बाह्रा तःगु झिछन्हू तक बाह्रा क्वथाय् मिसामस्त पासापिं वयाः म्ये हालेगु, प्याखं हुलेगु, म्हितेगु हे जक जुई । बाह्राः क्वथाय् च्वनिंबलय् म्हितेगु मध्ये चागः मम्हितुसे मगाः धयातःगु दु ।
बाह्रा ब्यंकेगु (पिकायेगु)
बाह्राः तया झिंनिन्हू दुखुन्हु बाह्रा ब्यंकेगु ज्या जुइ । थ्व खुन्हु छें छखा बंथिना सकसिनं लुसि ध्यंका, मोल्हुया, निसि याइ । बाह्रा मचायात सुथ न्हापा मोल्हुका, लुसि ध्यका, तुतिबापा अलः तया बांलागु वसतं पुंकिइ । बाह्रा पिकायेगु साईतय् बाह्रा मचायात ख्वाः त्वपुयेकाः पितहइ । पिने बाताय् लः तया उके खने दुगु सुद्र्यः क्यना उला बिइ । अले गुरुजु सुद्र्यो पूजा याकिइ । पूजा सिधयेका बाह्रा मचायात ज्वाला न्ह्याकं व सिन्हमू ज्वंका कुल गणेद्यः पूजा याः वनि । गणेद्यः पूजायाना लिहावेय् धुंका बाह्रा छुया धौ सगं व खें सगं बिया थाय्भू नकिइ । अले मचाया पाजु व निनि पिन्स बाह्रा छुका सगं ब्यू वयेमाः । थ्व खुन्हू छुस्यामुस्या नकः वपिं, बाह्रा क्वथाय् म्हितवपिंत मिसामचात व फुकिबाकाय् सकिसित झिता (ख्वप देशे झिनिता खाइगु चलन दु) घासा तया भ्वय् नकेमा । झिंप्यता धासाया धलः क्वय न्हेथनागु दु ।
क) पालु
ख) मुस्या बुई ( मुस्या फोया खोला लिकया सिया तगु बाला)
ग) ओ झिनिकू
घ) कसुबुई (चिव केऊ फोया ख्वला लिकया सियातगु बाला)
ङ) खय्पि
च) चय्पि
छ) धौ घासा (लै चुला धौ वालातगु)
ज) हिंला (मनागु छोय्लाय् हिं तया वाला तगु ला)
झ) पंला (मना छोय्लाय् धौ पाउं तया बालातगु ला)
ञ) मुला (तखा)
ट) से पुका
ठ) गो पुका
ड) ख्येँ ढ) न्याः
न्हुगु नियम कथं ज्वना वनेगु ज्वलं वाकि जाकि (सर्वा की) व काप छकू
बाह्राःमचा सितधासा
बाह्रा तयातम्ह मिसामचा छु कालगतिं सिनावन धासा मिसापिं तुं जाना बाह्रा क्वथाय् धलिं होखना थः थाय् छेरितुं गारेयाना छवइगु चलन दु । मेगु छुहे संस्कार यायेम्वाः । बाह्रा मचा उसायं मन्त धासा आ मेगु व्यवस्था याकथं मिसाम्ह डाक्टर केनेगु व्यवस्था यायेफु । बारा कोठां पिकया ल्वेलंका तिनी हानं बाह्रा तइगु नं याय्फु ।
न्हिकं कायेगु
काय्मचा कय्तापूजा व म्हायमचा बाह्रा तये धुनेवं थः गुभाजु पाखें न्हिकं इच्छा अवस्तरं कायेगु चलन दु ।
काय्मचा वा म्हाय्मचा न्ह्याम्ह हे जुसां झिच्यादं दयेवं ब्याहा यायेगु ई जुइ । न्हापा न्हापा मचानिसें ब्याहा याना बिईगु चलन नं दु । ब्याहाया नितिं दक्कले न्हापां थःथिति, ईष्टमित्र वा लमिं पाखें भौमचा मालेगु वा चुलाकेगु खं जुइ । ल्वम्ह ज्यूम्ह थें खनेदतः धासा भौमचा जुइम्हेसिगु जातः हया ज्योतिषयाथाय् जातः तू मतू, ज्यू, मज्यू, क्यना स्वइ । जातकं तुगु जुल धासा निख्यं, पाखें नं न्यनेकने याना थःगु ज्यूगु खं क्वछिइत ग्वय् बिइगु वा कायेगु खं क्वःछिइ । आयागु चलन कथं इहिपा पक्का याय्कथं भौमचा जुइम्हेसिगु छेँ धौ छगः वीया स्वापु तयेगु याइ । ग्वे हय्गु खं लिपा कोछी ।
म्हाय्मचा व काय्मचाया जातः क्यना तुगु जुलधासा न्यनेकनेयाना ईहिपा यायेगु क्वछिइगु कथं ग्वय् वीगु ज्या जुइ । उबले सुकुन्दा पूजायाना भौमचायात सिन्ह तिका ग्वय् बिइ । ग्वय् बिइ धुंका भौमचा मिजमचायागु हकदार जुसां लमिंया जिम्माय् लाइ । ग्वय् बिई धुंका निसे भौमचा काःमवतले छुं गति जुया सितधासा फुक्क संस्कार लमिं यायेमाः । उकियात लःमि दुख च्वनिगु धाईगु चलन दु ।
ग्वय बीगु खुन्हु लःमिं क्वय्या ज्वलं ज्वना ग्वय् ब्यू वनि ।
क) गो ग्वय् १० ग (झिगः) ख) धौ १ ग
ग्वय् वियंकी वले ज्वना वनेगु ज्वलं (आ यागु विधि कथं) ः
ग्वय बाता १ ग —धौ १ ग—लापाः १ पा —सिसाबुसा २ गु किस्ति—थ्वपाः १ पा— मरिचरि २ गु किस्ति
ग्वय् सावले दुगु ध्यवा लमीं ल्याखना भम्चीत बिइ ।
- पय्न जा नकीगु
बिया छ्वइम्ह म्ह्याय् मचायात निनि पाजु पिंस पय्न बी न्हयो थःगु छे सता पय्नं जा नकेगु याइ ।
- कल्या न्हयाकः वनेगु
भौमचा काःवने च्यान्हू न्हयः बाजुम्ह व लमि भौमचाया छेँ वना कल्यां न्ह्याकः वनेगु चलन दु । थ्व खुन्हु क्वय् न्हथना कथंया ज्वलं ज्वना वनेमाः
क) कोतः १ ज्वलं
ख) धौ १ ग
ग) मरिकसि १ ग
घ) लखा स्वरुप निकः मह्रि–माक्को (थ्व मरिकसि तयेगु)
ङ) प्या न्या २ मना
च) सं न्या २ मना
छ) हिं ला १८ कु
ज) तकू ला १८ कु
झ) सें ला १८ कु
ञ) पं ला १८ कु
ट) ग्वः ला १८ कु
ठ) ल पि १८ ग्व
ड) न्या मह्रि ४ म्ह
ढ) ब्याँचामह्रि ४ म्ह
ण) सतफलिं मह्रि ४ म्ह
त) ततागु अंय्थामरि २ ता
थ) मस्ला पो १८ पो
द) ग्वाः १८ ब्ये
ध) सिसाबुसा थगु गच्छेनुसार
न) बजि १ फा निसें ५ फा
प) खें १८ ग
फ) न्याः २० म्ह
ब) थ्वः २ घौ
भ) ला कवाफ १ देमा
म) ओ १८ पा
य) जो पस्ताः १८ पा
र) अथ्यामह्री १८ ता
ल) गुलिमरि १ किस्ती
व) तुमा ४ पु
स) कल्या १ ज्वः
थ्व ज्वना वगु ज्वलं फुक्क भौमचाया छेंय् ब्वयेमा । अले बाजुम्ह भौमचायात कल्यां न्हयाकिइ । थौंकन्हे कल्यां न्ह्याक वनेगु चलन मयाये धुंकल । उकिं ग्वे यंकेगु धया व्यवहार छ्यला च्वंगु जुल । च्वेय् न्ह्यथतःगु ज्वलं यंकेगु मयाये धुंकल ।
- पय्नबिया भ्वय्
म्हाय्मचा बिया छ्वय् छन्हू न्ह्य पयनंबिया भ्वय् नकी । भ्वय् वः पिंस ग्वय् फया म्हयमचायात क्वसः नं बिइ । ग्वे सायेके बलय् मिजंया छेंपाखें लमीं ग्वे बाटा व ग्वे हइ । ग्वे साय्के न्ह्यो निग÷निग ग्वे फ्याकी । भमचियात ग्वे १० गः ल्हातय् तयका ग्वे सायकी । स्यापिं फुकि बाका व इष्टमित्र याके ग्वे लित मकाय्गु नं याः । पाजुं बिया छ्वइम्ह भिनामचायात च्वलय् क्वसः बिइमागु चलन दु । स्यापिं थःथिति व गुथियारतय्त ज्याय् तयेमागु चलन नं नु । अथे तःजिक भ्वय् न्यायेकिबलय् मू भ्वय् छुं दि न्ह्यः पितृया नामं श्राद्ध यायेमागु परम्परा दु । तःजिक पय्नबिया भ्वय् न्याकि बलय् क्वय् न्हथना कथं झिच्याता ब्वतां खायेमाः ।
क) पालु ख) मुस्याबुई
ग) ओ घ) कसुबूई
ङ) खय्पि च) चय्पि
छ) धौ घासा ज) हिंला
झ) पंला ञ) मूला
ट) से पुका ठ) गोपुका
ड) खें ढ) न्या
ण) गुलिमरि त) कःसू
थ) लापि द) खौक्वा
घ) कालाकुलु
- भौमचा काःवनेगु
भौमचा काः वने खुन्हु ब्वनातपिं थः थिति, पासाभाइ सकलया जन्त मुंकि । जन्त वनेन्ह्य् सकसितं पांहा याका मोसिप्वः बिया जन्त न्हाकी । जन्तय् पंच बाजा थाका मुखःस्वां, सुकुन्दा व जोकोतः ज्वंका छ्वइ । जोकोतसं पास्वाँ, खालि ग्वा ग्वय् चुं, धौ पती, सिन्ह मू, पोताय् चूं, श्री खण्ड, दय पौ, पाग्वे, कस्तुरी बि, पुतु ग्वय्, न्यास घाः, स्वाँ जाकि तया यंकि । ब्याःया पाखें लमियात वसः जुच्छी बीमा । वहे वसः पुना लमि जन्तय् वयेमा । भौमचाया छेंय् जन्त थ्यनेव लसकुसयाना दुकाइ । अनं जन्त वपिंत मोसिप्वः ग्वाः बिइमा । भौमचाया छेंय्च्वने माक्को च्वना मेपिं जन्त छें लिहां वनि । अन च्वंपिं फुक्कसित पांहा यायेमा । जन्ती वपिं भम्चीया छें थ्येनि थे च्वन धाय्वं, जोकोतः जोम्ह, पंच बाजा , दू ज्वनिपिं न्हापा लाक्क वना लुखाया सिथे दु धंक्य माः । अले पंच बाज लिहां वना हान जन्ती नापं वइ ।
- म्हायमचा पित बिइगु
म्हायमचा पित बिइगु खुन्हु भौमचा जुइम्हेसित निनि, तःमा व पासापिं च्वना समा याकिइ । थ्व ईलय् थःगु छें त्वताः न्हूगु छें न्हूपिं मनुतः नाप व्हना च्वनेबले अन गुज्वगु कथंया सम्बन्ध व व्यवहार जुइ, भातनाप जुइगु गोप्य सम्बन्ध पाखे थःगु जीवनय् गुज्वगु कथंया प्रभाव लाई धैगु विषयलय् गोप्य शिक्षा बिइ ।
गुभाजुं सुकुन्दा पूजायाना भौमचायात ग्वय् साय्के न्ह्यो द्यः पिन्त निग्व, निग्व ग्वय् फ्याय् धुनेवं फुकि बाका पिन्त व छें जः पिन्त ग्वय् कोकालीं नसे साय्की व क्वस लल्हाइ । माम्ह व बौम्ह सिनं दके लिपा ग्वय् साइ । ग्वय् लित मबीगु चलन दु दयं पौ, पाग्वे, कस्तुरी वि, अले धौ सगं, खें सगं बिया थाय्भू भ्वय न्हय्चाकि । थाय्भू भ्वय् नके सिधयवे छ्वासय् वाय्यंकी भौमचा पित बिन्ह्य्ः स्वाने फुसय बौ व माम्हेसित ग्वय, पुतु ग्वय् साय्गु ज्या याइ । भम्चा कोत हया स्वाने बाः ले थ्यने वं निम्ह सम्धी सम्धी दना दयपौले मोह सोम्हः पाग्वे, पुतुग्वे, कस्तुरी पु तया देपौ या कुंकुं ज्वना स्वचा चाहिकी । भौमचा बौम्ह लुकुं छिना दुःजसि स्वक चाहिका दुलिई तै । भौमचाया तुति क्वय् लि बाता व आमखोरा दइ । बाजुम्ह दु फांगा फायेकाः भौमचा न्हयाके धुंका मू गणेद्यः या न्हयने निखःलया गुभाजुपिं च्वनाः बिचा खं (भौमचा ख) ल्हाइ ।
दुल्या (भल्या) तय्सं क्वबिया लँ धुछि पंच बाजा थाना हइ । भौमचा ब्याहाः याम्हेसिया छें थ्यनेवं पिखालखुई माला लायाः जः खः दुवा ल्याः कलश स्वना प्यख्यंर च्वका बजि ब्वहला माजुम्हेसिनं धौ सगं बिया सगं सिन्ह तिका सिफं लुना हथाउःथ्वं तुति सिइका लसकुस याना ताःचा ज्वंका छें दुकाइ । थ्व ईले पंचबाजा थाना लसकुस मे, मंगल मे हाला शुभ साईत क्यनी ।
- व्हंकेगु
भौमचा लसकुस याना दुतयंके धुंका काय्मचा, भौमचा व कुमारपिं जवं खवं थासय् फेतुका छें जः भोछिं सित ग्वय् सायेकी । वयालिपा गुभाजुं मंत्र ब्वनाः विधि कथं काय्मचा व भौमचा निम्हेसिगु छ्यों ल्वाकाः सिफंलुनाः व्हंकिइ । सिफंलुई धुंकाः धौ सगं , खें सगं बिया थाय्भू नकि । थ्व यात सह भोजन याक्येगु धाई । सह भोजन याकी बले छसिंनसें पतिचां भोजन कताना नय् भाय् याकी । थाय्भुई ज्वलंछि घासा ताः लाका भ्वय्ब्व छाय्पियाः न्यागः सलिखय् हयाउथ्वं, थ्वं, अय्ला, दुरु ल तया मय्लय् दिकीइ । सगं सिन्ह तिकाः गुभाजुं मंत्र ब्वना निम्हेसित छगुहे थाय्भू नकि । लिपा थुकिई साय्माक्व सायाः धौ, सिसाबुसा तया थ्व थाय्भू छ्वासय् वाय्यंकी । भौमचा व्हंके सिधयेवं ब्याः याम्हसिया पाजुम्हं धौ व खें सगं बिया वसः लल्हानाः छेंया थकालिम्हसित ब्यतालिं चिकि । थथेहे स्यापिं थः थितिपिंसन धौ व खें सगं बिया वसः लल्हाना व्यताली चिकेमाः । थ्व ज्या सिधयेवं फुकि खलः पि दक्व मुंका छथाय् च्वना भ्वय् नकेमा । थुलि याय धुनेवं भौमचा फुकिजय् थ्यागु जुल ।
- ब्याः भ्वय्
भौमचा हखुन्हु वा छन्हु निन्हु लिपा थः थिति व ब्वनातपिं सकलसित ब्या भ्वय् नकी । थ्व ब्या भ्वय् झिं च्याता ब्वतां खाना भ्वय् नकेगु चलन दु । ब्याः भ्वय्या ब्वतां क्वय् न्हथना कथं जुइमाः ।
क) पालु ख) मुस्याबुई
ग) धौ ओ घ) कसुबुई
ङ) खय्पि च) चय्पि
छ) धौ धासा ज) दुल्ला
झ) हिंला ञ) पंला
ट) कय्गुला ठ) सःपु पंला
ड) हामोला ढ) मूला
ण) सें पुका त) गो पुका
थ) खें(छमी) द) न्या
ध) अय्ला व जोपस्ता न) कःमू
प) लापि फ) लाग्व
ब) गुलिमरि भ) सो पुका
म) कालाकुलु य) खवौ कवाः
थ्व भ्वजय् धौ, सिसाबुसा तय् धुंका माजुम्हं अयला लू वनि, बाजुम्हं अयेंठामरि ब्यू वनि । अनंलिपा निनिम्हं अय्ला लू वनि । फुकिया थाकुलिम्हं कालाकुलु तः वनि । छेंया थाकुलिम्ह मिसां अय्ला लू वनि । फुकिपिनि मिसाम्ह ख्वौक्वाः तः वनि । भौमचां हयांगु थ्वं लू वनि । अय्ला न्याःलू वनेगु कर दु । अयथामरि, लापि, लाग्व, कावाकुलु वा खोक्वाः भ्वय् नःपिगु ल्हाती बियेगु चलन दु । भ्वजय् जिजाभाजुम्हं धौ तय्गु चलन दु । ब्या भ्वय् थः थिति व गुथियाःरतय्सं नं ग्वय् सायेकेमा ।
- निछया भू
ब्याः भ्वय्या कन्हय् खुन्हु नी छयाय्गु धका गुभाजुं कलशार्चन पूजायाना माजुया जवय् काय्मचा खवय् भौमचा च्वना माजुया चिप भौमचायात नकी । थ्व खुन्हु छें जः फुकिबाकाय्, म्हयाय्मचा व भिनमचा सकसितं भ्वय् नकेमाः ।
- वंजला वनेगु
निछया भूया कन्हय् खुन्हु वा मू भ्वय्या कन्हय् खुन्हु वंजला वनेगु चलन दु । वंजला पुजा श्री विद्याधारी देवी वा पिठ द्यःथाय् वना वंजला विधि कथं पुजा याना भातम्हं कला यात न्यापु सतवत प्यंका सिन्चा फायेकि । थ्व पुजा सिधय् धुंका सकस्यां भ्वय् नया लिहां वई । परम्परा कथं भात जुम्हेसिनं भौमचायात सिन्चा सिन्हः तयेकेगु ज्या क्वचायेवं तिनि कला व भातया नाता क्यनि धैगु धापू दु ।
- म्हयाय्मचाया ख्वा स्ववनेगु
भौमचा दुकया प्यन्हू खुन्हू भौमचाया थःछें पाखें मिजपिं थः थिति व पासापिं सकलें बिया छ्वम्ह म्ह्याय्या ख्वाःस्वः वइ । ख्वा स्वकेगु थाय् निनिया छें, जुइमागु चलन दु । ख्वाः स्वःवनेत क्वय् न्हथना कथंया ज्वलं ज्वना वनेमाः ।
क) बखत स्वया सिसाबुसा किस्ति माक्को
ख) मरिताः माक्को
ग) मसला किस्ति माक्को
घ) वस जुछिं
बौम्हं थः म्हयाय्यात ध्यवा बिया ख्वाः स्वये धुंका मेमेपिसं नं ध्यबा लल्हाना ख्वाः स्वइ । थुलि सिधयेवं सकसितं ब्याः याम्हया पाखें पाहा याका जोपस्ताः वा अयेथामरि बि ।
- जिलाजं दुचायेकेगु
ख्वाः स्वया कन्हय् खुन्हु सुथः न्हापा भौमचा व पासा च्वंम्ह थःछें लिहा वनि । थ्व खुन्हु जिलाजं दुचायेकेगु चलन दु । जिलाजं दुचायके खुन्हू बहनि जिलाजं, लमि व छम्ह पासा स्वम्ह दुचायकू छें वनि । जिलाजं नं धौगो छगः तुयूगु रुमाले पोचिना ससले यंकेमा । सःसले जिलाजं नं सःसःया जःपि व फुकि खलपिं सकसित ग्वय् सायकेमाः । थ्वया सिबे न्हयो निगग्वे थः माने यायेमाःपि द्योःतय्तनिं फ्याइ । सःसः अबु व माम्हयात ग्वय् सायेगु परम्परा दु । ग्वय् सायकेगु ज्या क्वचाय्वं जिलाजं व म्हयाय् नाप फेतुका धौ व खें सगं विया जिलाजंयात वसः जुछि लल्हाय्मा अन लमि, जिलाजं वा छम्ह पासायात ज्वलंछि तः जिक थिथि नशा व ला यागु परिकार ताः लाका भ्वय् नकि । अले ग्वा व मोसिप्वः ईना बिइ । थ्व खुन्हू निसे उगु छेंया म्ह्याय् पाखेम्ह जिलाजं धैगु पुवनी । अले जिलाजं नाप म्हाय् लिंहा वनी ।
- काय्यात क्वथा बियेगु
जिलाजं दुचायेका छें लिहा वयेवं माम्हं निमतिपुयात किसली छग ग्वे अन्याका सुभाय् बिया क्वथाय् दुछ्वइ थ्वयात हे क्वथा वियेगु धैगु चलन दु ।
- भौमचा सःतः वनेगु
जिलाजं दुचायेका कन्हय्खुन्हु सुथय् थःछें नं भौमचा कायेके हइ । थःछें भौमचा छोया बिइ । भौमचा थःछे वंगु प्यन्हू खुन्हू बहनि लमि व क्वय् न्ह्थना कथं ज्वलं ज्वना भौमचा सःतः वनी । अले तिनि ब्याःहा यायेगु विधि क्वचाई । लमि छ भाग, निनि छ भाग व सम्धि छ भाग तया बीमाः ।
क) लापा १ पा ख) थ्वं १ सोमा
- नायः लुयेगु
थःगु कव फुकिजःय् वा दिगु पुजा खलकय् दकले थजि जुलधाःसा वा जुल धायेव थाकुलि (नायः) लुइमागु चलन दु । थाकुलि लुइबलय् दिगुद्यःया ख्यलय् वना गुभाजु पुरोहित तया मारी (महादीप) च्याका तःजिक विधि पूवंक पुजा यायेमा । थः थितिपिसं बारां छुनाः धौ, खें सगंबिया ब्यतालि चिका विधि पूवंक पुजायाना थाकुलि लुइ । थ्वबले ब्याःहा स्वाःपिं सकसितं भ्वय् नकेमा ।
बुढाबुढि तय्त ताः आयुया कामना यानाः याइगु क्रिया यात बुढाबुढी जंको धाइ । जंको या कुन्हु थः म्ह्याय्मचा भिना मचा थः थिति पिसं जंको याम्हेसित लंः पाः १ पाः बियाः गुरुजु निसें फुकी वाकाय् व काय् पिन्त वेतालिं चिकेमाः । हानं सकसित धौ व खें सगं नं बियेमाः । भ्वे नकेगु बिहा भ्वय् थे तःजिक याइ । थुगु क्रिया स्वक्वः तक्क भीमरथारोहण, देव रथारोहण व महारथारोहण धकाः याइ । थ्व खुन्हू खतय् तया थःगु ईलाका चाहिकि । अले थः म्हयाय्मचा, भिनामचा, व फुकिवाकायात भ्वय् नकि ।
- भीमरथारोहण
थुगु क्रिया न्हय् न्हेय्द (७७) न्हेयला (७ला) व न्हेय्न्हू (७ दिन) दुकुन्हु (दयकाः) याई । थ्व याइबले च्वय् वर्णन याःगु अनुसार हे खः तर विशेष क्रियाया रुपय् ग्रह दशा शान्त याय्गु धकाः ग्रहमण्डल दर्शन याकेगु याई ।
- देवरथारोहण
थुगु क्रिया चय् च्यादँ (८८) च्याला (८) व च्यान्हु (८) दु खुन्हु याइ ।
निक्वगु जंको धका १००० क्व चन्द्रमा खनेवं कसी तुं चन्द्रमा पुजा याना थः म्हयाय् मचा भिना मचा व फुकी बाकाय् यात सताः भ्वय् नकी । भीमरथारोहण व देव रथारोहण याइबले खतय् तयाः थःगु त्वाया इलाकाय् चाहिकाः सालेगु याइ । थ्व याय्बले बसुन्धरा मण्डल दर्शन याकाः अष्ट सिद्धिया कामना याकी ।
- महारथारोहण
थुगु क्रिया गुइगुद (९९), गुला (९) व गुन्हू (९) दुखुन्हू याइ । थुगु क्रियास जंको याम्हेसित रथय् तयाः काय् म्हाय् पिसं क्वबुयाः साला थःगु त्वाःया इलाका चाहीकाः झ्यालं थकायेगु याइ । थ्व यानाया मूल तातुना देवतुल्य जुल धका भाःपीगु खः । थुगु क्रियास उष्णीस वीजया मण्डल दर्शन याकी । येँ, यल व वप देशे थ्व क्रिया भचा पायेफू ।
- सी सः कंकेगु
मनु सी धुंका सीम्हसिया म्हुतुई लू छकू तया तौ खोला भपुइकिं । अले कापतं त्वपुया बिइ । सिम्हया जवंखवं, च्वय् क्वय् पाल्चाय् चिकं तया सिकिमत च्याकि म्हय्द्यने हतियाः ज्याभः छगु तया बिइ । थुलि याये धुनेवं छें मू लुखाय् मिजम्ह सिसा जवय् व मिसाम सिसा खःवय् गुथि पाः लाम्हसिनं सू कलि लिधंकि अनलि व फुकिबाकाये यात सि सः ककेछ्वइ । सी गुथिं सीम्हय् सित द्यवं फायेकेः वइ ।
- फागां फायेकेगु
सीम्हया थःथिति म्ह्याय्मचा, भिनामचा, सम्धि खलः पिन्सं सी सः सिइव फांगा ज्वना ख्वया दुहाँ वया सिम्हया म्हय् फांगा फायकः वइ ।
- सीथं यंकेगु
सीगु खं सिइवं सकल गुथियार सिगु छें वा थासे वया मागु ज्वलं ताः लाकि । गुथियार तय्सं सिम्ह थलाय् कोलाय् (दुकापिका) याइ । उबले गुथियातय्सं सिम्हयागु वस तोकाः ख्वालय् कोचिकं बुइका, पुजायाना, अविरं इलिइ, सिम्हया जातः वया हे कपाले तया कचिकांः चिइ, कयं् खोला छगलं म्हूतुइ भोपुइकाः तुयू कापतं भूनी महादिगु (सौ बं थिलिगु) स्वरुप छेंया हामा–मि तेम्हसिया कलानं सौ बं सायेकि (तुफि सौ स्वस्ति बाँ लुइक) थुकिया द्यने सिम्ह तइ । अले फुकिया मिसापिसं पाचा सुकुलि सिम्हया वसःतुफि तया छ्वासय् वाकेछ्वइ । छ्यला तगु भाजनय् सौपा व सिं तया सिकिमत च्याकाः पाखाकू थनी । पाखाय् वा पिखालुखुस कचि अप्पा स्वपाया भुतु दय्का कसिचाय् जाकी तया जाःथुइ भाय्याइ । कचिअप्पा पचिना सिथ यैके न्हयः छ्वासे वाकेछोइ । गुथियार तय्सं सीम्ह कुतालय् तया सिथं यंकी । सिम्हं पंचमे लातधासा गुभाजुं ग्वम्ह पंचमे लागु खः वगः हे खें गर्भेय् तया कुशया मनु दयका सिम्ह नापं सिथं यंकेमागु चलन दु । मिजं कय्तापुजा मयानिम्ह व मिसा बाह्राः मतःनिम्ह सित धासा ल्हाः थसः पाय्का सिम्ह तया सिथं येंकि । सिथं यंकिवलय् सिम्हया न्हयःने न्हापां सु कुब्यूम्ह , धारणी ब्वनीम्ह गुभाजु सिम्हया लिउने ख्वया वनिपिं फुकिवाकाय्पिं, जिलाजंपिं, भिन्चापिं, मिं तईम्ह व गुथियार, इष्टमित्रपी सकलें सना वनी । सिथं यंके धुनेव भौमचा छ्वासय् पिचा वाये यंकी ।
- मिं तयेगु
सिथं थःगु ईलाकाया दिपय् दिकि । सि कोब्यूयावपिसं सिम्ह यात लः त्वंकि । अले ख्वयावपिं सकसिनं लःत्वंकि । लिपा वम्ह सिम्हसिया तधिकम्हः काय् वा याकः काय् वा काय् मदुसा दकले सतीगु नाता क्यम्हसिनं व मस्त सिसा छेंया मिजम्ह हामाः, कला सीसा भातं वा दकले क्वकालिम्ह काय्नं लिक्वापं थया मिं तया दाह संस्कार याइ । सकलें लिहा वनि । बलिपिया जक छें दुहावनी गुम्हगुम्हेस्यां खुसितुं बली पी ।
- नौ चुइकेगु
सिम्ह उई सिधःगु सूचं गुथियारं सि छेंय् ब्यू वनि । अले मि तम्ह दिपय् वना सिम्हय्या नौया मनू ज्यानाः हथंया मिखा, कौया म्हुतु तया, तिं कथि स्वपुया मचाकथि दय्का तई, पूजायाना फुक्क नौ मुना खुसिई चुइकः छ्वइ । उकियात हे नौ चुइकेगु धाई । नौ चुइका छेँ लिहाँ वया छें छखा बं पुना धू फुक्क पिखालुखुई वांछ्वइ ।
थ्व खुन्हु निसें झिन्हू तक छेँया जः व फुकिवाकाय् खलःपिं फुक्क दुखं क्यंगु वा दुमाःगु जुइ । सि खुन्हु निसे दूमब्यंतले दूमापिसं न्हायकं स्वय् मज्यूगु चलन दु ।
- खुसीपं ल्हुयेगु
गुथियारतय्सं सिम्ह उया नौ चुइके बिया चिपं थिइगु यात खुसीपं ल्हुयगु धका धाइ । गुथियार पिंत खुसीपं ल्हुकेत धका सि छे पाखे बजि ४ मना, मलय् चि, पालु व गच्छे अनुसार ध्यबा बियेमा । गुथि पालाया छेंय् प्यता घासा खाना खुसीपं ल्हुइ । सिम्हे सीगु म्हुतुई तगुलुं या ध्यबा ज्याना खुसीपं ल्हुइगु याइ ल्यंगु ध्यबा गुथी तैगु नं चलन दु ।
- चिपं थिकेगु
सिम्हया नौ चुइके सिधःगु ख सिईव स्यापिं म्हायमचा, भिनामचा व सम्धी खलः पिसं क्वय् न्हथनागु ज्वलं ज्वना सिं छेंय् वनि । सीगु थासय् ब्व छब्व तया भ्यगःतं त्वपुयाः पाल्चाय् ईता चिकं तया सिकिमत छप्वाः मदिक्क च्याका तई । चिपं थिइकः वपिं फुक्कसिनं सी भाग फ्याना जक छें जः व फुकिवाकाय् पिन्त चि, पालु मलय्, बजि, मरि व अय्ला बिया चिपं थिकि ।
क) चि ख) पालु
ग) मलय् घ) बजि
ङ) मरि च) अय्ला
- फुकिबाकाय् पिंस तय्हइगु
सि छेंया जःपिन्त ग्वाहाली यायेगु कथं फुकिबाकाय् पिसं न्हि न्हि नयतमागु ज्वलं पालंपा याना तवई । इपिसं क्वय् न्हथनागु नसा ज्वलं तःवइ ।
क) जाकि ख) केय्ँ
ग) तरकारी घ) चिकं
ङ) चि व मेमेगु
- बिचा वनेगु
सीगुया कन्हय्खुन्हु सि छें सुथन्हापां थः थिति, गुथियाः व ईष्टमित्र मिजंपिं सकले बिचा वइ । थः गुभाजुयात देमाय् जाकी (किभू) व धुपाय् व दक्षिणा न्हने तयेमा । अले गुभाजुं दिवंगत सुगति कामना यासे दुर्गतिपरिशोध धारणी ब्वनी । धारणी ब्वने सिमधःतले बिचावपिं च्वना च्वनेमाः । धारणी ब्वने सिधलकी मिंतम्हं व बिचा ब्वम्हं (बिचा थम्हं) किभू गुरुजुयात लल्हाना दक्षिणा बिईमा । थ्व बिचा तरिम्ह सीसा निन्हु व मचा सिसा छन्हु जक बिचा ब्वनि ।
- सिकिया कंवनेगु
सिगुया कन्हय्खुन्हु फुकिजःतय्सं सिम्हसिया थःथितिपिन्थाय् सिकिया कंवनि । थ्व कंवनेवलय् सतिपिं थः थितिपिन्त “फलानाम्ह सिगूया पिनाकया दिसं” धका धायेमाः । थुलि धालकी ब्या वनेमा धका थुइकेमाः । ताःपापिं थःथितिपिन्त “फलानाम्ह सिगुया पिना कयादिसं ब्याः गना हःगु दु ” धका धायेमा । थुकि ब्याः वनेम्वा धका थुइकेमा । मरि बिचा जक वंसा गाः । सीछेंया देँ त्वना मेगु दें च्वम्ह थःथिति यात व पाखे सिंककेत “सिं कनेमापिं थः थितिया धलः च्वया कचिकाः चिना छ्वय्माः । सिकिया कंवनेगु ज्या बहनी जा नयेधुंगु ई स्वया जक धावनेमाः ।
- ब्याः वनेगु
सीगुया प्यन्हू दुखुन्हू सिछें म्हाय्मचा, भिनामचा, सम्धि खलः व स्यापिं थः थितिया मिसापिसं क्वय् न्हथना कथं ज्वलं ज्वना ख्वया ब्या वइ । ब्याः फ ब्याः व निफ ब्याः धका निगु कथंया दु । निफ ब्याः सतिपिं थःथिति व फं ब्याः ताःपापिं थःथिति ब्या वईगु ख । चिपं थिकः मवपिं जुसा चिपं थिकेगु ज्वलं नं ब्याः वनेगु ज्वलनय् साया वनेमाः ब्या वपिं सकसिगु ब्याः म्हयाय्मचां सी ब्वय् छाया जक ब्याः व पिसं हे दुखं क्यपिं सकसित चिपं थिइकि । ब्याः वगु ज्वलं भिन्चापिं वा जिलाजपिंस ब्याः प्वंकेगु चलन दु ।
क) बजि ख) चि
ग) पालु घ) कसू ओ
ङ) कसू अचार च) धौ
- लोचाः
सिना न्यान्हू खुन्हू लोचा यायेगु चलन दु । थ्व खुन्हू म्हयाय्मचां सिं छें प्यता घासाः ज्वरे याई । दुखं च्वपिं सकसित प्यता घासा तया लोचा नकिई । थ्व ज्या निभाः द्यः मब्यूवं सिधयेकेमाः ।
- न्हय्यनुमा
सिगु न्हय्नु खुन्हू छें छखां नि यानाः म्हयाय्मचा मो ल्हूया सं फं फं तया सिछें हे जा भ्वय् ज्वलं ज्वरेयाई । म्हाय्मचां पिखालखुई सु लायाः न्हयय्नुमा ब्व (जाभ्वय्) ब्वइ । त्वाः जं (जोगिनी) नं न्ह्यय्नुमा पूजा याइ । अले दक्षिनाः कया न्ह्यय्नुमा ब्व त्वाः जंहे ज्वना वनि । न्हय्नुमा ज्वलं म्हाय्मचा बाहेक दुखंक्यपिं व मेमेपिन्स नं थिइमज्यू । थ्व ज्याः सिधयवं सकस्यां जा नइ ।
- पाखाजा
न्हय्नुमाखुन्हु म्हयाय्मचा जा भ्वय् ज्वरे याइ । म्ह्याय्मचां सिगु कोठाय् सछि व च्याप्वा देवा च्याकी । लप्तेय् जा ब्वः तया बाँलाक्क घासा ताः, मरि, थ्वं, अयला, ल, दुरु सलिखय् तइ । बहनि सुं लंय् जु मदयेवं पाखाया कुनय् वा पिखालखुई पाखाजा तइ । थ्व पाखाजा जिलाजपिंस तय्मागु चलन दु । पाखाजा खाय् धुनेव म्हयाय्मचा ख्वया छें लिहा वनि । उगु पाखाजा कन्हयय् सुथ न्हापां हे खुसिई वाय्यंकि । पाखाजा ज्वलं दुखं च्वपिं सुनानं थिइमज्यू ।
- दुब्यकेगु
सिगुया झिन्हूखुन्हू सुथय् म्ह्याय्मचा छें छखां बं थिलि थःगु ईलाकाया खुसि दुखंक्यपिं सकले वनि । दुब्वयंकेगु ज्वलं म्ह्याय्मचा ज्वना मिसापिं सकले ख्वया छें नं पिहावया दुब्यंकिगु खुसि वनि । दुखंच्वपिं मिजपिन्त सं खाकाः लुसि थिइका मोल्हुइ । म्हयाय्मचा खुसि तु आति दायेकि । सकसिया मोल्हुया आति, अम्बः, हामोः, कोचिकं, खौ कया सिन्का सं छेना गुभाजुं ब्यूगु पंचगभ्य कया शुद्ध याइ । अले बर्खि च्वनेमापिं, फुकसिनं तयुगु वस पुना छेंय् लिहा वइ । लं धुछी खुसी या जल हाः हाः याना वइ । छेंय छखां खुसिया लः हाः हाः याना दुहावनेमाः । दुब्यंका लिहा वइबलय् लंय् दथूई ज्वलां न्हायकं स्वयेगु चलन दु । ज्वला न्हयाकं स्वय् धुन धाय्वं खाःया न्हायकं स्वसां जिल । छें सकस्यां चि, पालु, मलय् व अय्लाखं चिप थिइमा दच्छि तक बर्खि च्वनेमागु चलन परम्परा निसे याना तगुदु । बर्खि वस गुखुन्हू वा गुगु बारं न्हापां ह्यूगु खः वहे बारे जक बर्खि वसः हिइगु चलन दु ।
- घःसू
सीगु झिनिन्हू खुन्हू सीम्हया नामं छें जज्ञ (होम) याना शुद्ध यायेगु यात हे घःसू यायेगु धका धाइ । थ्व खुन्हू छें छखां निंयाना गुभाजु कलशार्चन यज्ञ व ग्वाःसं क्रिया याना सकसितं ग्वाः स्वाँ ल्हाः पंका कंय् लः बिया शुद्ध याकि । ल्हा शुद्ध यायेत म्हयाय्मचा, भिनामचा, दुखंच्वपिं, फुकिबाकाय् व गुथियार सकसित ल्हा पंका कय् लः बिया च्याता घासा ब्वया भ्वय् नकेमाः । घःसू भ्वय्या च्याता घासा क्वय् न्हथनागु दु । होम यागु अप्पा निभाः मब्यूवं छ्वासय् वाय् यंकेमा । लत्याः श्राद्ध सिमघःतले बर्खि च्वपिंस तपुली पुइमज्यु व लाकां नं न्हयाय्मज्यू ।
क) चि ख) पालु
ग) मुस्या घ) ओ
ङ) कः घासा च) चय्पि
छ) वाउंचा ज) छ.यागुला (हाकु छ्वयला)
- नीप्यं थयेगु
सीगु झिस्वन्हू खुन्हू लत्या श्राद्ध न्हचः कया गुभाजु व छें जः या खलः जक च्वना नीप्यं थयेगु चलन दु । थ्व खुन्हू गुभाजुं कलशार्चन व लोकोन्तर (पिण्ड) याना फुकिबाकाय् पिन्त व छें जः पिन्त तपुलि, व लाकां न्हयाय् जिकेगु याई । उकिं लत्या तक यायेमज्यूगु साधारण पूजा वा नित्य पूजा नं याये जिकेगु ख । फुपिबाकाय्पिन्त पूजा फुकय् याना बिई मासा जक निप्यं थयेगु ज्या याई ।
- पिस्कि
घःसू सिधयेवं लत्या श्राद्धया दुने स्यापिं थःथिति पाखे छें जः पिन्त भ्वय् सतिगुयात पिस्कि ब्वनेगु धका धाइ । उकिं मि तम्ह व छें जः पिन्त बहनी भ्वय् छः छा नकेगु याइ । अथे पिस्कि सतिवलय् फयाफक्व मि तम्ह वनेमा । कमसेकम छक जकः जुसां पिस्कि भ्वय् मवंसे मगाः धका धाइ ।
- लत्या
सीगु पिःन्यान्हू खुन्हू लत्या श्राद्ध यायेगु ज्या ज्वी । थ्व खुन्हू बज्रयान कथं गुभाजुं यर्यागिति हालाः लोकोन्तर पिण्ड –जाप्यं थइ । लत्या खुन्हू म्हयाय्मचा पिसं प्यनय् छाय्केगु ज्वलं सुथय् हे लत्या छें तःवनेगु चलन दु । प्यनय् छायेकेगु ज्वलं क्वय् न्हथनागु दु । मि तम्ह गुभाजुयात सिम्हया नामं थगु यथा श्रद्धा दान बिइमा । थुकिई सिम्हं छ्यलिगु हलंज्वलं दइ । थ्व खुन्हू फुकिबाकाय्, म्हयाय्मचा, भिनामचा, सम्धिखलः सकसित भ्वय् सता नकेमाः । लत्या भ्वजय् धौ व सिसाबुसा तय् धुनेवं मि तम्हं लापी बिया स्वलु अय्ला लुया भ्वय् क्वचायेकी ।
क) जाकी ख) तछ्व चूं
ग) धौ घ) केरा
ङ) खाजामरि च) स्वाँ
छ) ग्वाः ज) बजि
झ) श्राद्ध ज्वलं
- लय्प्यं
लत्याया कन्हय् खुन्हू निसें लय्प्यं थय्गु शुरु ज्वी । गुम्हगुम्हेस्या द्धादश तिर्थस वना गुम्हेस्यां छगु जक तिर्थय् वना लय् पतिकं श्राद्ध यावनी । थ्व श्राद्ध लौकिक पिण्ड (पोप्यं तछोचू) थइ । दकलय् लिपा न्यखू तिर्थय् वना लय्प्यं थय् सिधयेका यलया अगिमथः सं पूजायाना भ्वय् नयेमाः । थुबलय् सुं फुकिबाकाय् सता च्वनेम्वा । छें जः, म्ह्याय्मचा, व गुभाजु जक च्वना यासांगाः । तिर्थ पतिकं छता छता दान बिया व मोल्हूया श्राद्ध याइ । तर थ्व ज्या कर वा मयासे मगागु चलन मखू । झिनिगु तिर्थया नां, स्नान यायेगु व दान वियेगु धलः क्वय् न्हथनागु दु ।
द्धाद्धश तिर्थसं स्नान र दान यायेगु धलः
तिर्थया नां स्नान यायेगु वस्तु दान वियेगु वस्तु
१. पूण्य तीर्थ (गोकर्ण) द्वाफो स्वाँ सिजया लः थल
२. शान्त तीर्थ (गुह्येश्वरी) धाले पतिस्वाँ न्याता विवह व काप
३. शंकर तीर्थ (शंखमो) लवं जिफो स्वाँ चन्द्रमा द्यः, डुङ्गा व डुङ्गा पन्यू
४. राज तीर्थ इताथि तायाचा कुसा लाकां तुतां निस्ला
५. मनोरथ तीर्थ (त्यखू दुवान) नस्वा सिसा कुल, गुल्पा
६. निर्मल तीर्थ (भचाखुसि) कलेह स्वाँ १०८ मार्पा व केय्या देमा
७) निधान तीर्थ (लखुतीर्थ) अजूस्वाँ लुंया चक्की
८. ज्ञान तीर्थ (कह्र खुसी) तुयू सितु सफू व देवा
९. चिन्तामणि तीर्थ (त्यखु दुवान) पञ्च सुगन्ध नवरत्न
१०. प्रमोद तीर्थ (दान गाः) पलेस्वाँ पंच रंगया काप व जाकी
११. शुलक्षण तीर्थ (भाजंगाः) धगःस्वाँ कय् खोलाय् ध्यः
१२. जय तीर्थ (न्यखू) सर्बोसधि सर्बोसधि सर्वाकी
- खुलाः
सीगु खुला खुन्हू लत्या श्राद थे लोकोन्तर पिण्ड –जाप्यं) थई । थ्व खुन्हू म्हयाय्मचा प्यः थय्गु ज्वलं सुथय् हे तः वनेमाः । थ्व खुन्हू वहया डुङ्गा व वस्त्र दान यायेमाः । खुलाबले म्हयाय्मचा, भिनामचा, फुकिबाकाय् सकसितं सता भ्वय् भ्वय् नकेमाः ।
- दकिला
सीगु दछि खुन्हू यायेगु श्राद्धयात दकिला धाई । थ्व खुन्हू सुथय् म्हयाय्मचा, भिनामचा पिण्ड ज्वलं (प्यनय् छाय्गु ज्वलं) तवय्माः । अथेहे फुकिबाकाय्, म्हयाय्मचा, भिनामचा, व गुथियार सकसितं भ्वय् सतेमाः । दकिला लत्या, खुलां थें लोकोन्तर पिण्ड (ज्याप्यं) थई । पाजु खलः नं बर्खि फुकय् यायेत वस जुछिं, सगं ज्वलं दकिला खुन्हू हयेमा । अथेहे म्हयाय्मचा, भिनामचापिसं तपुलि छगः व सगं ज्वलं हयेमाः । दकिला सिधयवं न्हापा पाजु खल नं धौ व खें संग विया, वस व म्हयाय्मचा, भिनामचा पिन्सं नं धौ सगं बिया तपुलि लल्हाना बर्खि फुकय् याकीई । थ्व खुन्हू सकसित च्याता घासा ब्वया भ्वय् नकेमा ।
- पाहां ब्वने
सीगुया लत्या, खुला व दकिला श्राद्धय् छगु श्राद्ध खुन्हू पाहाँ ब्वनेगु चलन दु । अपोसिया लत्या वा खुलां पाहाँ ब्वनि । थ्व खुन्हू फुकिबाकाय्, थःथिति, म्हयाय्मचा, भिनामचा, ब्याः वपिं, मरि बिचावपिं, गुथियार, सी बलय् ग्वाहाली यापिं, जलाखलाः व ईष्ट मित्रपिं सकसितं भ्वय् सतेमाः । थ्व खुन्हू झिनिता ब्वतां खाना सकसितं भ्वय् नकेमाः ।
- निदं तिथि
सीना निदँ खुन्हू तिथि श्राद्ध यायेगु चलन दु । थ्व खुन्हू नं म्हयाय्मचा, भिनामचा सुथय् पिण्ड ज्वलं तः वयेमाः । फुकि म्हयाय्मचा भिनामचा सकसितं भ्वय् सतेमाः । लत्याबले थें लोकोन्तर पिण्ड (जाप्यं) थइ । थ्व खुन्हु नं सकसितं भ्वय् नकेमाः ।
- बौ बियेगु
निदँ तिथि सिधयेवं बाः सीगु जुसा गोकर्ण औसी बौया ख्वाः स्वयेगु दिंखुन्हू गोकर्ण तिर्थय् वा मां सिगु जुसा मातृ औशी माँया ख्वाः स्वयेगु दिंखुन्हू माता तिर्थय् वना श्राद्ध याना बौ वा माँया नामं बौ बियगु शुरु याइ ।
- तिथि श्राद्ध
सीगु निदँ तिथि सिधेयेका दंय् दशं सिगु तिथि खुन्हू तिथि श्राद्ध याइगु चलन दु । छेंय् श्राद्ध मयासे तिर्थय् वना न श्राद्ध याः । छुं जुया श्राद्ध याये मफुसा जल दान, निस्लाः, व आगं पूजा नं यायेगु या । थ्व खुन्हू म्ह्याय्मचा, भिनामचा पिण्ड ज्वलं सुथय् श्राद्ध खुन्हू तय् हयेमाः । तिथि श्राद्ध खुन्हू नं लोकोत्रर पिण्ड थया म्ह्याय्मचा, भिनामचा, फुकिं सकसित भ्वय् सतेमाः ।
- सोह्र श्राद्ध
दंय् पतिकं ञलागाया प्रतिपदा निसे औशी खुन्हू दुने सोह्र श्राद्ध यायेगु चलन दु । थ्व दिं दुने सिम्हसिगु तिथि दिं कथं छेंय् वा तिर्थय् लोकन्तर पिण्ड थइ । थ्व खुन्हू सिई धुंकुपि जुजु निसे छेंया फुक्क जः पिनिगु नाम नं पिण्ड थइ । थ्व खुन्हू म्हयाय्मचा व भिनामचा पिण्ड ज्वलं सुथय् तः वयेमाः । म्हयाय्मचा, भिनामचा, फुकि, थःथिति पिं सकसित भ्वय् सतेमाः ।
विधि व्यवहार या भ्वजय् व्बतां खाइगु ता (परिकार)
(क) लोचाः या ब्व घासा ता
१.चि पालु २. चय्पि (पालु चाः छचाः जक तःसां गाः कुचा याना मतयेगु)
३. कःसु व ४. कंघासा व
५. वाँउचा
(ख) घःसू भ्वय्या ब्वतां खायेगु परिकार
१.चि २. पालु
३. हाकुमुस्या ४. कसूः व
५. कंघासा ६. चय्पि
७. वाँउचा ८. हाकु छ्वय्ला । अथवा
(चि पालु छथाय् तःसा मस्यां बूब छता माः)
(ग) श्राद्धया ब्वतां खायेगु घासाता
१.पालु २. मुस्या
३. वः ४. पःमाय्
५. खय्पि ६. छ्वय्ला (मनागु छ्वय्ला)
७. वाँउचा ८. ला
(घ) पय्नं विये (इहिपाः) या ब्व घासा ता
१.पालु २. मुस्या बुंइ
३. वः ४. कःसु बुंइ
५. खय्पि ६. चय्पि
७. धौ घासा (लैं चुलाः धौलय् वालेगु)
८.हिंला (ला हिंनं वालेगु)
९.पंला ( ला त्यानाः सुवि चुं धौ नं वालेगु)
१०.मूला (तःखा) वा क्वाला
११.सें पुका, ग्वःपुका
१२. ख्यँय्, न्या
(ङ) थाय् भुइ ब्वयेगु घासा ता
१.पालु २. मुस्याबुंइ
३. वः ४. कःसुबुंइ
५. खय्पि ६. चय्पि
७. धौ घासा ८.हिंला
९. पंला १०. क्वाःला
११. , सें पुका १२.ख्यं व न्या
१३.मरि छता १४.ग्वाः मसला
१५. थ्वं १६.अय्लाः
१७. धौ १८.दुरु
१९.चिनी २०. सिसाबुसा (दिगु छपु १)
(च) पस्ता भ्वय व ब्याहाः भ्वय्या घासा ता
१. पालु २. मुस्याबुई ३. धौ वः४. कःसूबुई
५. खय्पि ६. चय्पि ७. धौ घासा ८. दुल्ला (देल्ला)
९. हिंला १०. पंला ११. कय्गु ला १२. सःपु पंला
१३. हाम्वःला १४. मूला (तःखा) १५. सें पुका १६. ग्वःपुका
१७. ख्यंय् छभि १८. न्या
(छ) चय्प्यता घासा (८४ ब्यञ्जन) या घासा ता (परिकार)
थकिया धलः ल्यूने अनुशुची दु ।
ब्वतये बलय् घासा ता घडीया मुलु थें देपां –– जवय् चाःहिका तय्मा ।