प्रा. वज्रमुनि वज्राचार्य
मतिना ल्याः१२
नेवाःत सांस्कृतिकरूपं अतिकं त:मिपिं ख: । नेवाःतय्गु म्हसीका धैगु हे इमिगु भाषा व संस्कृति खः । झी पुर्खापिं झीगु संस्कृतिया सर्जकपिं खः । जीवनयात गम्भीररूपं विचा:याना: तत्कालीन समाज व भूगोलयात ल्वय्कसंस्कृतिया निर्माण याना: सरल व आनन्दपूर्वक जीवनय् छ्यला: वंपिं अग्रजपिनिगु म्हसीका नं संस्कृती लुयावइ । संस्कृति धैगु समाज व जीवनयात ल्वय्क परिवर्तन जुजुंवनी । उकिं संस्कृतियात विद्वान्पिंसं खुसिनाप तुलना याय्गु या: । गथे खुसिं फोहरयात चुइकाः लःयात न्हयाबलें निर्मल यानातइ, अथे हे संस्कृति नं समाज व जीवनयात शुद्ध व निर्मल यानातइ । संस्कृति धैगु परिवर्तनशील तत्त्व खः ।
थौं झीसं संस्कृतियात बांलाक थुइके मफुगु कारणं पुर्खापिसं न्हापा यानावंगुयात हे संस्कृति ताय्काच्वना । वास्तवय् संस्कृति धैगु यथास्थिति मखु, परिवर्तन ख: । परम्परायात पुखूया रूपय तुलना याय्छिं । पुखू गनं न्ह्याय्गु निकासा मदुगुलिं फोहर जुया: नवइ । परम्परायात थौंया पुस्तां अनावश्यक थें तायकाच्वंगु दु । थुकियात निकास बिया: थौंया ई अनुल न्ह्याकेफत धाःसा हे जक संस्कृति जुइ । थुज्वःगु भावनायात थुइका: पुर्खापिसं त्व:तावंगु सांस्कृतिक धरोहर हे थौंया पुस्ताया लागी सम्पदा जूगु दु, देय्या हे सम्पत्ति जुगु दु । थुज्व:गु सांस्कृतिक क्रियाकलापपाखें झी पुर्खाया ख्वा:पा: लुया: वइ । थ्व हे सांस्कृतिक मूल्य मान्यताया कारणं नेपा: देय् छगुलिं हे खुल्ला संग्रहालयया रूपय् म्हसियाच्वंगु दु ।
संस्कृतिया अर्थयात स्वय्गु खःसां संस्कृतिया अर्थ शुद्धिकरण यायगु, दय्केगु, परिमार्जन यायगु, बांलाकेगु, जीवनयात छपला: न्हय:ने यंकेगु खः । परम्परागत क्रियाकलापयात थौंया ईकथं ल्वय्क ह्यूपा: हयगु हे संस्कृति ख: । संस्कृति हे नेवाः समाजया रीति खः, ईकथं ह्यूपा: हय्मफय्वं कुरीति जुयाबी । थुकिया अर्थ परम्परागत क्रियाकलापयात पूर्णरूपं हयूपाः हय्गु मखु, ईयात मल्वःगु, बांमला:गु तत्त्वयात परिमार्जन यानायंकेगु ख:। उकिं संस्कृती पुर्खाया अवशेष ल्यना: हे च्वनी । थुकिया अध्ययन अनुसन्धान मया:से छकल ह्यूपाः हय्गु कुत: जुल धाःसा सजीवता मदयाः निर्जीवता जक ल्यनाच्चनी । उकिं थुज्वःगु खँय् गम्भीर जुयाः सहलह याना: जक ह्यूपाः हय्मा: ।
संस्कृती छ्यलावयाच्वंगु वस्तु, सामान आदिं सांस्कृतिक जीवन दर्शनयात प्रतिनिधित्व यानाच्वंगु दु । छ्यलावंगु वा छ्यलाच्वंगु हरेक वस्तुया छगू छगू मूल्य मान्यता दु । थुजाःगु भावना अनुरूप प्रतिनिधित्व याका:च्वगु कारण हे संस्कृतिया जीवन त्यनाःच्वंगु ख: । थ्व हे क्रमय् झीगु संस्कृति वा सांस्कृतिकज्याखँय् छ्यलावयाच्वंगु वस्तु ग्वय्या बारे थन न्ह्यथने त्यना ।
ग्वय् झीसं जीवनय् खनाच्वंगु , छ्यलावयाच्वनागु, नयावयाच्वनागु वस्तु ख: ।ग्वय्यात नेवा:तय्गु सांस्कृतिक जीवनय् जन्मनिसें सीबलय्तक नं छ्यलावयाच्वनागु दु। ग्वचं सांस्कृतिक जीवनय् समर्पण व बिदाया दर्शनयात प्रतिनिधित्व यानाच्वंगु दु । जीवन संस्कार, धार्मिक, सामाजिक संस्कृती निमन्त्रणायात स्वीकार याय्गु, निमन्त्रणायात अस्वीकार याय्गु, विदा बीगु, स्वापू क्वातुकेगु ज्याखंय् ग्वय्यात छ्यलावयाच्वंगु दु ।
जीवन संस्कारयात हे छक: स्वय् । सुं मचा बुलकि उगु छेँया हामापिन्सं मचाबूम्ह मिसाया छेँज:पिन्त काय् वा म्ह्याय् छु बुल धैगु सुचं बीत सिचुपालु क्यंकेगु इलय् ग्वय्नाप जीफ्वः,इमू, चाकु तया: छम्ह सन्देशवाहकया ल्हातय् बियाछ्वइ । इपिं वस्तुयात खनेवं हे काय् बूगु ख: वा म्ह्याय् बूगु खः धैगु सीकाकाइ । काय् बूसा ग्वय्यात थपुइका:, म्हयाय् बूसा ग्वयूयात क्वपुइका: थुकिया सुचं बीगु याइ । थःछेँ खलकं नं उलि हे सामानत तया: लित बिया: छ्वयाहइ । थुकियात हे निमन्त्रणा छ्वयाह:गु। ताय्काः थःछेँ खलकं प्यन्हु वा खुन्हु दतकि मचा ब्यंकेगु आवश्यक सामानत ज्वरजाम। यानाः म्ह्याय्यात स्वःवय्गु याइ ।
अथे हे छुं नं संस्कारया ज्या याइगु इलय् धार्मिक जूसा सलिखय् ग्वय्नाप जाकि, ध्यबा तया: द्यःयात किसलि छाय्गु याइ । यदि व सामाजिक संस्कार ख:सा निमन्त्रणा स्वरूप आःजु, थकालिपिन्त प्यन्हु न्ह्यः हे किसली बीगु याइ । द्यःयात निमन्त्रणा बीमा:सा द्यःया न्ह्यःने तइसा थकालिपिंत निमन्त्रणा बीमा:सा थकालीयात ल्हातय् बिया: तुति भागियाना: वय्गु याइ । कय्तापुजा, इहि, जंकु आदिया संस्कारय् थधे याय्गु चलन दु । गुरु तया: याय्माःगु ज्या जूसा गुरुयात किसली फ्याय्गु याइ । आख: ब्वनेगु वा ज्ञान सय्केगु ज्याझ्व: जूसा गुरुया रूपय् मञ्जुश्रीयात नं किसली तय्गु याइ । थुकथं सुयात निमन्त्रणा याय्माःगु खः इपिं फुक्कसित थथे ग्वय् तया: निमन्त्रणा बीगु याइ ।
जीवन न्ह्याकेत याइगु इहिपा संस्कारय् ग्वय्याअझ त:धंगु महत्त्व दु । दकलय् न्हापां लमिया माध्यमं खं ल्हाकाः मिजंया लागी मिसा क्वःछीधुंकाः पक्का जुलकि मिजंपाखें मिसायाछेँय् झिगः ग्वय् तयाः बीयकेगु याइ । उगु ग्वय् मिसाया जःपिसं स्वीकार यातकि मिसामिजंया प्रस्ताव स्वीकार या:गु ताय्कीसा उगुदिनिसें मिसा मिजया परिवारयाम्ह जुइ । ग्वय् बीधुंकाः छुं जुयाः मिसा थःछेँय् सित धाःसा नं मिजंया परिवार वना: सीथनेमाःगु प्रावधान दु ।
अथे हे इहिपाया इलय् मिसायात मिजंया छेँय् हय्धुंका: थाय्भु चिपंथिका: मिजंया परिवारय् गुलि नं जःपिं दु इपिं फुक्कसिनं मिसाया ल्हातं ग्वय् काय्गु याइ । थुकिया अर्थ परिवारया फुक्क जःपिंसं मिसायात थःगु परिवारया दुज:कथं स्वीकार याःगु जुइ । मिसायात फुक्कसिनं स्वीकार याय् धुंकाः हाकन कुलदेवतायात न्हूम्ह दुज: परिचय बीगु ल्याखं दिगुपुजाखुन्हु किसली तयाः आगंद्य: वा कुलद्य:थाय् दुकाय्गु याइ । थुज्वःगु सांस्कृतिक मूल्य भारतया छुं छुं प्रान्तय् नं खनेदु । सुयात निमन्त्रणा बीमाःगु ख: उम्ह मनूयात ‘सुपारी बीगु’ धका: ग्वाःग्वय् बीगु याइ । अथे हे झीगु समाजय् नं धलं दनीवलय् मिसाया छेँया हामां मिजंयात ग्वाःग्वय् बीधुंकाः तिनि पालं याय्गु याइ । थुकिया अर्थ भाःतयात नं थुगु ज्या चित्तबुझे जू धैगुया संकेत ख: ।
बिदा बीगुलागी नं नेवाः संस्कृती ग्वय् छ्यलेगु याइ । इहिपाया इलय् मिसायात थःछेँपाखें बिदा बीबलय् फुक्क फुकीपिंके ग्वय् काय्गु याइ । दकलय् लिपा मां अबुपाखें ग्वय् कयाः बिदा काय्धुनेवं म्ह्याय्यात पितबीगु याइ । थुबलय् यदि फुकीपिंसं ग्वय् मकाःसे ग्वय्कालं छीगु यात धाःसा सदांया लागी परिवारया दुज:पाखें अलग जुइ । उकिं ज्या विशेषं वये मफुसां ग्वय् भाग ल्यंकेगु याइ । अथे हे मिजंया छेँय् नं मिजंया फुकीपिसं ग्वय् मका:से ग्वय्कालं छित कि सदांया लागी फुकीपाखें ब्यागलं जुइ । ग्वय्या माध्यमं सम्वन्ध क्वातुकेगु नं जुइ ।
इहिपाया इलय् मिजंया पाजुम्हं मिसाया पाजुयात ‘पाग्वय्’ क्यनेगु याइ । पा दुगु ग्वय्यात क्यनाः छिमि म्ह्याय्यात जिमिगु परिवारया दुज:या रूपय् स्वीकार यानागु दु धैगु सुचंकथं हे ग्वय् क्यनाः तासया कापतय् प्वःचिनाःलितहय्गु याइ । ग्वय् तज्यात वा ग्वय्यात वेवास्ता यात धाःसा सम्वन्धपाखें तापाःगु जुइ । यदि म्ह्याय्मचा मिजंया छेँय् वने धुकाः नं मिजं मयल वा पार काय्माल घाःसा न्हापा वियातःगु झिग: ग्वय् लित बियाः छेँय् लित हय्गु याइ । इहिपा जुइधुंका: मिजं सित घाःसा नं मिसायात मिजंया छेँपाखें लित हय्त वा हाकनं मेथाय् बियाछ्वय्गु लागी झिगः ग्वय् लित बिया: म्ह्याय्मचा फ्यानाहय्गु याइ । उलि जक मखु मिजं सीधुंकाः भाःतया छेँय् च्वनेफइगु अवस्था मदुसा मिसां हे मिजंया सीम्हय् झिग: ग्वय् तयाविल धाःसा नं मिजंपाखें सम्बन्ध विच्छेद जुइ ।
ग्वय् लित बीगुयात सम्वन्ध वा निमन्त्रणा अस्वीकार याय्गुकथं काइसा ग्वय् लःल्हानाःकाय्गुयात निमन्त्रणा वा सम्बन्ध स्वीकार याःगुकथं थुइकाः काय्गु याइ । उकिं इहिपाबलय् बियातःगु ग्वय्यात मां अबुपिंसं छुं हे मयाःसें सुरक्षित याना: तयातइ । उकिं हे मिसापिसं थः भाःत दत्तले ग्वय् तछ्याना:नय्मज्यू धैगु मान्यतां थाय् कयाच्वंगु ख: ।
नेवाः समाजय् छु नं भ्वय् न्याय्कीगु इलय् भ्वय् सिधय्काः बिदा बियाछ्वय्गु लागी नं ग्वय् बियाः बिदा बीगु याइ । न्ह्यागु नं इलय् ग्वय् मव्यूतले ज्याझ्व: क्वमचानिगु व ग्वय् बिल कि ज्याझ्वः क्वचा:गु कथं काइ ।
धार्मिकरूप॑ ग्वय्यात निमन्त्रणा स्वीकार व अस्वीकार याय्गु माध्यमकथं कयातःगु खःसां धर्मय् ग्वय्यात पंचतत्त्वया छगू वस्तुया रूपय् नं छ्यलातःगु दु । उकिं हे कय्तापुजाया संस्कारय् मचात देशान्तर वनेगु इलय् गुरुकुलवनेत न्हय्पला: छिकेगु झ्वलय् ग्वाः, ग्वय्,लवं, द्वाफ्त:स्वां तया: न्हुइकेगु वा पला: छिकेगु याइ । थन अग्नि, जल, पृथ्वी, आकाश, फय्या प्रतीकया रूपय् छ्यला; पचतत्त्वं निर्मित सम्पूर्ण वस्तुयात त्याग याना: ज्ञान काःवनेत्यना, छुंनं वस्तुइ राग, द्वेष, मोह मतःसे निस्वार्थरूपं गुरुया सेवा याःवने धैगु भावनाकथं थुकथं छ्यलेगु या: । गुरुयात किसली छाय्गु इलय् नं थुकथं छु पचतत्त्वपाखें निर्मित छुँ नं वस्तुइ आसक्ति तय्मखु धैगु भावनां चित्त शुद्ध याय्गु दृढ निश्चय नं याइ । गैरनेवाः समाजय् नं सुं मनूयात निमन्त्रण वीमालीगु इलय् ग्वय्यात छयलेगु याइ । गुलिसित छगः, गुलिसित बाकू, चकंछि ग्वय् बीगु याइ । व हे ग्वय् स्वयाःग्वःम्ह भ्वय् सःतूगु ख: , गुलि क्वातुपिं ख: धैगु सीकाकाय्गु याइ । नेवाःतय् नं भ्वय्वलय् ब्वनापौ मव्यूसे म्हुतुं जक खवर याय्गु याइ । अधे हे गैर नेवाः समाजय् नं फुकीपिन्त ग्वय्वियाः निमन्त्रणा बीगु चलन दु ।
नेवाःतय् सांस्कृतिक ज्याझ्वलय् ग्वय्या महत्त्व दुगु हे जुल । आधुनिक संचार माध्यमया अभाव जूगु इलय् निमन्त्रणाया प्रतीककथं ग्वय्यात माध्यम दयेकूगु खनेदुसा थौं वयाः थुकिया महत्व म्हो जुजुंवनाच्वंगु दु । गुलिसिनंथुकियात सीकं वा मसीकं परम्परा धकाः ल्यंकातःगु दु । गुलिसिनं मसिया: म्वाय्का: छ्वःगु दु । न्ह्याग्गु हे जूसां झी पूर्खापिसं यक्व खँय् विचाः यानाः याकनं स्यनीमखुगु छाःगु वस्तुयात क्वातुगु स्वापू तय्गु याय्गु माध्यमया प्रतीककथं छ्यलाःतःगुलिं पुर्खापिनिगु बौद्धिकतायात च्वछाय्मा: । थुकथं संस्कृती छ्यलीगु वस्तुपाखें हे पुर्खापिंत म्हसीकेगु गाक्कं सामग्रीत भीगु न्ह्यःने ल्यनाच्वंगु दु । थुज्वःगु विषयय् नं अध्ययन अनुसन्धान न्ह्याकेफत धाःसा झीगु गौरव ल्यनाच्वनी घैगु ताय्का ।
