गुंपुन्हि
गुंलाथ्व पुन्हिकुन्हुया दिंयात नेवा: समाजं गुंपुन्हि धकाः हनावयाच्वंगु दु । श्रावणशुक्ल पूर्णिमाया दिंकुन्हु हनीगु थ्व नखः नेवाः समाजय् गुन्हु यंक हनीगु खः। गुलाथ्व पुन्हि अर्थात श्रावणशुक्ल पूर्णिमा निसें गुंलागाः अष्टमी अर्थात भाद्रकृष्ण अष्टमीकुन्हुतक कूल गुन्हु यंक हनीगु नखः जूगुलिं थ्ब नख:यात गुंपुन्हि धाःगु ख: । नेवाःतय्सं हनेगु याना वयाच्वंगु तःत:हाकगु नखः मध्यय् थ्व छगू नख: नं खः । विशेष याना: धार्मिक व व्यंगात्मक कंथं हना: वयाच्वंगु थ्व नखः मनाेरञ्जनात्मक नख: नं खः ।
बुँज्या याइपिनि बुँइ वा पी धुंकाः वा लये मत्यःनीगु इलय् दथुइ लाक ला:गु थ्व नख: लिमला: फमला: म्हया म्ह मजुइक सिनाज्या याना: सिधयेका: हनिगु थ्व नखः छगू कथं ज्या झासु फिना: न्ह्याइपुक नं हनेगु या: । थ्व नख:यात जनै पूर्णिमा नं धायेगु याः । थ्व पुन्हिकुन्हु म्हय् जनै ची मा:पिसं दछियंक चिनात:गु जनै हिलिगु दिं खः । गुरूपिसं मन्त्र साधना याना: भय पाखें रक्षा जुइकथं म्हासुगु काेखा क्वखायेका बीगु खः । थथे म्हासुगु काय् मन्त्र साधना याना: जनै दयेकीपिं गुरूपिं व जनै क्वखाइपिंसं सँ खाना: म्व:ल्हुया: सुचिनिचि याना: जनै धारणा याइगु खः । अथे तुं ब्रम्हूतय्सं म्हासुगु काय् रक्षा मन्त्र दुथ्याका मिजंपिन्त जूसा जवगु ल्हातय् मिसापिन्त जूसा देय्पागु ल्हातय् जनै नं थ्व हे दिनय् चिकाबीगु ख: । थथे जनै चीगु दिन जूगुलिं हे थ्व दिंयात जनै पूर्णिमा धका: धायेगु या:गु खः । थथे जनै पुर्णिमाकुन्हु च्यूगु जनै लक्ष्मीपुजाकुन्हु त्वःताः साया न्हिपनय् चित घा:सा थः सीइबलय् थःगु आत्मायात बैतरणी खुसि छिनाः अ:पुक स्वर्ग थ्यंकः वने फै धैगु परम्परागत धारणा दु ।
गुंपुन्हि अर्थात थ्व दिंयात ऋषितर्पणी धकाः नं धायेगु या । छाय्धा:सा थ्व दिंकुन्हु तागाधारीपिसं सप्त ऋषिपिनिगु नामय् तर्पण बीगु जूगुलिं थ्व दिंयात ऋषितर्षणी धका: धायेगु या:गु खः । तर्पण बीत तागाधारीपिसं छन्हु न्ह्यः हे सँ चाना: लुसि ध्यनाः पञ्चगव्य कयाः शुद्ध यानाः वैदिक विधि कथं ऋषितय्त तर्पण बिया: अनं लिपा वैदिक मन्त्र ब्वना: पवित्रगु जनै न्हापां ब्रम्हूयात चिकाः अनं लिपा थःम्हं चीगु चलन दु।
नेवाः समाजय् गुंगूयात विशेष महत्व ब्युगु खनेदु । गथेकि नवग्रह, नवरत्न धाये थें तुं गुता बीबः, गुता बूबः धकाः नं धायेगु प्रचलन दु । गुंपुन्हि नं थज्याःगु हे महत्वं जा:गु नख: ख: । थ्व नख:कुन्हु विशेष याना: गुता बूबःया क्वाति दायेकाः छुचुंमह्रि छुनाः द्यःपिन्त पुज्याना: परिवार मुना: गुता बूबःया क्वाति दायेका: त्वनेगु चलन दु । गुम्ह गुम्हसियां गुता बूबलय् ममःचा क्वाति क्वफाना: ग्वाराचा नयेगु, गुम्हसिया गुता बूबलय् छुचुंमह्रि चिचिपाक दयेकाः क्वफाना: गुता बूबलय् ग्वाराचा दयेका: नयेगु चलन दु । विशेष याना: थ्वकुन्हु नयेगु गुता बूबः, चुछुंमह्रि, लैंचा घाँय् तरकारी खः ।
थ्व नखःकुन्हु खालि गुता बूबः क्वाति जक त्वनीगु मखु । थ्व न्हिछिया दुने गुजु वस: पुनाः, गुक्व: पिहां वनाः गुंगु थासय् बहिद्यः स्वयेगु,. गुक्वः तक नयेगु नं चलन दु | गुक्वःतक नयेबलय् गुताजि नसा हे नयेगु चलन दु । थथे जूगुलिं हे गुताजि बूबःया क्वाति हे छथासं तया: क्वाति दायेका: नयेगु प्रचलनय् वःगु जुइमा: ।
बूबलय् थ्व हे धकाः ला मदु अथे जूसा नं गुता थरिया बूब: तया: दयेकीगु चलन दु । गुम्हं गुम्हंसिनं मस्यां, बकुला:, थीथीया सिम्पु, चानाय् नं तग्व:गु चाना, चिग्व:गु चाना, तुयुगु चाना, आदि याना: गुता खाकेगु चलन नं दु । क्वाति विशेष यानाः ला नं तया: दायेका: त्वनेगु चलन दु । गुता बूबःयात ल्वाकछ्याना: गुंपुन्हि प्यन्हु न्ह्यः माःफ्वयाबी । माःबुल धायेवं क्वातियात ल:स्वयंकाः धकिइ तयाबी । उकिइ फोहर वनी धकाः त्वपुयाः वयात प्यन्हु लिपा गुंपुन्हिकुन्हु बूबःलय् चुलि नापं वये धुंकूगु जुइ । थथे चुलि ह्वःगु क्वातियात गुंपुन्हि ज:छि हे क्वाति दयेकाः नयेगु याइपिं नं दु।
छुचुंया परिकार
गुंपुन्हिकुन्हु मेगु मुख्यगु नसा धयागु छुचुंमह्रि ख: । छुचुंयात सुखामह्रि, पुरी, ममःचा, ग्वाराचा, थुक्पा आदिया परिकार दयेकाः नयेगु चलन दु । जा नयेबलय् गथे जा केँ निगुलिं मजिमगा:गु खः, अथे तुं छुचुं व गुता बूबःया क्वाति न खः ।
लैँचा घाँय्
थ्व इलय् विशेष याना: खने दैगु लैंचा घाँय् खः । थ्वकुन्हु लैंचा धाँय्या तरकारी नयेगु चलन दु ।
धार्मिक रूपं गुंपुन्हि
भगवान बुद्धया जीवनी च्वयात:गु ललितविस्तरय् बौद्ध वचन धका:न्ह्यथना त:गुलिइ थ्व पुन्हियात श्री गौतम बुद्ध भगवान काममारयात त्याका:सम्यक जुया बिज्या:गु दिं धकाः उल्लेख यानात:गु दु ।
थ्बकुन्हु हे यमराजं यमलोकय् च्वंपि धर्मात्मापिंत षडक्षरी लोकेश्वरया रूप दर्शन बियाः धर्माेपदेश याना बिज्याःगु खः । थ्व हे खं याना:गुंपुन्हि ज्वःछि च्यान्हुतक बहालय्, बहिलय्, बहिद्यः, पौभा: व मेमेपिं द्यःपिं ब्वयातयेगु व बाजं थाना:, पाठ याना: नं धर्मया ज्या यानाः चाःह्यू जुइगु थिति दुगु खः । अथे जुगुलिं गुंपुन्हिकुन्हु गुक्वः नया: गुजु पुनाः गुथाय् बहिद्य: स्व:वनेगु परम्परा दु । थ्व पुन्हिकुन्हुनिसें गुंपुन्हि ज्व:छि बाहाः बहिलय् बहिद्य: ब्वइगु जुगुलिं गुंला बाजं थाना: बाहाः बहिलय् बहिद्यः स्व:वनेगु धकाः वनेगु चलन दु । गुंपुन्हिकुन्हु क्वाति मनाः वा दायेकाः छुचुंमह्रि नापं तया: द्य:द्यः पिन्त पूजा याना:, छागेगु परम्परा दु । द्यःयात छाना: जक छेँय् च्वंपिसं नयेगु चलन दु ।
गुंपुन्हि
गुन्हुतक हनिगुलिं गुन्हि पुन्हियात गुन्हि पुन्हिया दिंकथं कयातगु दु । थो नख पुन्हि कुन्हु शुरू जुया कृष्णाष्टमी कुन्हु कोचाइ । सकोय गुन्हि पुन्हिया झोलय थुकथंया गतिविधि याइ ।
- १. न्हापांगु दिं मणिचुड पुखुलिसें मणिलिङ्गेश्वर महाद्योथाय मेला जुइ, महाद्योया पुजालिसें जात्रा जुइ । ब्रन्हुतयसं जोना हिलिइ, सायात नकिइ , क्वाति तोनिइ ।
- २.सापारु कुन्हु गुंगू हिति, गुंगू गुफा, गुंगू बहा व गुंगू पुखु सिक वनिइ, सीपिनिगु लुमन्तिइ साया छोइ ।
- ३.सापारु कन्हय कुन्हु दुतिया खुन्हु तांतांधिसिं प्याखं केनिइ ।
- ४.बंमनु पिहांवइ, डुङ्गा प्याखं व मेमेगु प्याखं केनिइ ।
- ५.नरसिंह यात्रा जुइ ।
- ६.वा पिज्या प्याखं केनिइ ।
- ७.कृष्णाष्टमी, कृष्ण जात्रा जुइ ।
१. न्हापांगु दिं गुन्हि पुन्हि
पुन्हि कुन्हु थनया मनुत सिलु (गोसाइकुण्ड), पांचपोखरी थज्यागु महाद्योया तीर्थय वनिइ । थो फुक्क धार्मिकस्थल ५,००० गू मीटर मल्याक तजागु थासय लानाचोंगु दुसा अन थेनेत निन्हु मल्याक न्यासि वनेमा । सकोय चोंपिं मनुत पुन्हिया पेन्हु न्ह्यो हे एकादशी कुन्हु उखेपाखे वनिइ ।
अन तक वने मफुपिं मणिचुड पहाडय दुगु मणिचुड पुखु वा मणिलिङ्गेश्वरय वनिइ । थुकुंन्हु सकोयापिं जक मजुसें सोनिगया थीथी थासं नं भक्तजनत अन वनिगु चलन दु । हिन्दू लिसें बौद्ध धर्मावलम्बीतयगु महत्वपूर्णगु धार्मिक स्थल मणिचुड पुखुलिइ थुकुन्हु मोल्हुइगु चलन दु । हिन्दूतयसं महाद्यवं गोसाइकुण्ड वनेगु झोलय लंय लागु थासय विश्राम कायेगु थायया रूपय मणिचुड दह निर्माण यागु धका धाइसा बौद्धतयसं बुद्धं मणिचुडया रूपय हाकनं जन्म कागुलिं थोथायया ना मणिचुड धका चोंगु धका धाइ ।
खयतयसं थो दिंयात जनैपूर्णिमा धका धाइ । लिसें इमिसं शरीर शुद्ध याना थुकुन्हुं पुलांगु जोना (जनै) तोया न्हुगु जोना चिइ । जोना हिलेत बज्रयोगिनीस्थलय ब्रन्हु, क्षत्रीत थुकुन्हुं मोमो जुया बासुकी नागयात जोना थिइका चिइ । हिन्दूतयगु जोगेश्वर देगयात तपुया बौद्धतयसं चैत्य दयेकुगु धका नं धाइ । उकिं थन निगुलिं धर्मावलम्बीत वयेगु या । थुकुंन्हुं ब्रन्हुतयसं ल्हातय रक्षाबन्धन चिकेगु नं याइ ।
अथेहे सकोय चोंपिं साल्खा त्वालय चोंगु जोतिर्लिङ्गेश्वर देगलय नं वनिइ । थुकुन्हु अन जात्रा याइम्ह द्योयात देगलय तइ । सुथय अन वनिपिन्त राजोपाध्याय ब्रम्हुतयसं रक्षाबन्धन चिकाबिइ । अथेहे खय ब्रम्हुत नं वइपिं भक्तजनतयत रक्षाबन्धन चिका बिइत अन चोना चोनिइ । अथेहे छेंय छेंय वना नं चिक वनिइ । थुकिया वापत इमित दक्षिणालिसें सिरा बिइगु चलन दु ।
थुकुन्हु क्वाति तोनिगुलिं थो दिंयात क्वाति पुन्हि धका नं धाइ । लिसें क्वाति पुन्हिया झोलय नखत्या नं सतिगु चलन दु । न्हिनय पाखे , अन दुगु जोसा नके गुथिं साल्खा त्वालय सायात नकिइगु चलन दु । अथेहे सको देशय जोतिर्लिङ्गेश्वरया जात्रा नं जुइ ।