डा.चुन्दा वज्राचार्य
श्रावण कुष्गापक्ष / दिल्लागा: चतुर्दशी कुन्हु न्यायेकीगु नखः गथामुगः चःह्रे खः । नेवाः तय्सं सिनाज्या क्वचाय्वं दकले न्हापां हनीगु नखः धयागु गथांमुगः खः । थ्व नखः वा पी थुंकाः दकले न्हापां हनीगु वा थ्व नखः धुंसानिते मेमेगु नखः स्वातु स्वास्वां वइगु नखः खः । उकिं थ्व नखःयात नेवाः नखःया न्हापागु नखः नं धाः । गुलिस्यां थ्वैत काय्मचा नखः न धायेगु याः ।
इतिहासकार भाजु शंकरमान राजवंशीया धापू कथं मनू सीबलय् व्छासय् वाये यंकैमाः । थ्व हे थाय्यात गणस्थान मुलगढ धायेगु यानावयाच्वंगु दु।थ्व हे मुलगढया छुं आखः हिलाः गथांमुगः धकाः ना छूगु खः । गथांमुगःयात त्रिशक्ति सत्य, रज व तमया द्यःने स्वपलाः तयाः थनीगु त्रिपद संवर भैरव घकाः नं धायेगु याः ।
गयामुगः गुवलेनिसें हन धयागु स्पष्ट सी मदुसां गाेपाल वंशावलीइ गथांमुगःया सन्दर्भया खँ न्ह्ययना तःगु दु । (मनवज्र बज्राचार्य ः हाम्रा चाडपर्वहरूका विवेचनाः काठमाडौँ, रत्न पुस्तक भण्डार , २०२५ पृ २-३) । थुकिं जयस्थिति मल्लया ई सिकँ न्हापानिसें हना वयाच्यंगु नखः धैगु सी दु तर लिच्छबिकालय् हंगुमखु धयागु नं यचुंक खनेदु (वज्राचार्य, धनवज्र व कमलप्रकाश मल्ल ः द गोपाल राजबंशावली ः काठमाडौँ, नेपाल रिसर्च सेण्टर, १९८५, पृ ६९) गथांमुगःयात घण्टाकर्ण धायेगु नं याः । घण्टाकर्णया अर्थ न्हाय्पनय् गं घानातःम्ह खः ।
न्हाय्पनय् गं घानातःगु विषयलय् थीथी लोकोक्ति मदुगु मखु । छम्ह द्यःया नां न्यने मयः म्हस्यां द्यःया नां न्यने माली धकाः निपा न्हाय्पनय् नं तःतःग्वःगु गं घाना जुइगु व गरीवप्रति संहानुभुति तयाः जुइम्ह मनू खः । व हे मनू सीबलय् जगाःकयाः सी उठय् यात । अथे जूगुलिं गथांमुगः बलय् जगाः काय्गु चलन जूगु न्यने दु। अथे तुं मेगु धापू कथं न्हापां छम्ह कर्मय् विश्वास याइम्ह मनुखं लुँ वहःतिसा सिवें नँय् विश्वास याइगु जुयाच्वन । तर उम्ह मनू बुद्धि च्वन्ह्याःसां जात धाःसा क्वजातम्ह लानाच्वन । व मनूया मतिना धाःसा छम्ह धनिम्ह मनूया म्ह्याय्मचा नाप जुयाच्वन ।
धनिम्ह मनुखं थ्य खँ सियाः थः म्ह्यायमचा क्वजातम्हनाप इहिया यानावन धाःसा थःगु बेइज्जत जुइ धकाः ग्यानाः व क्वजातम्हेसित मिं पुकाः स्यानाबिल । त्वाःयापिं मनूतय्सं वास्तविक खँ सीवं सीम्हसित सम्मानपूर्वक सिथं यंकाः अन्त्येष्टि यानाबिल ।
अथे तुं मेगु धापुकथं स्वनिगलय् गथांमुगः धयाम्ह छम्ह राक्षस तसकं दुखःबियाच्वंगु जुयाच्वन । छम्ह तान्त्रिक उम्ह राक्षस स्यायेया नितिं ब्यांचिया रुप कयाः राक्षस वइगु लँपुइ पियाच्चन । राक्षस वयेसाथं वं राक्षसयात हेवायचबाय् यायेगु शुरु यात । थ्व खनाः राक्षस तसकं तं पिकयाः ब्यांचित स्याये धकाः सन ।
ब्यांचा बिस्यु वन राक्षसं लिना यंकल । लिपा ब्याचा लः मुना च्वंगु पुखुया ध्वःपय् वन । राक्षस नंअन हे वन । लिपा अन तुं व सित । व हे राक्षसयात अन्त्येष्टि याय्त त्वाःयापिंके जगाः कया छम्ह प्व पाखें अन्त्येष्टि याःगु धाइगु धापू नं दु। अथे जुगुलिं हे गथांमुगःया अन्त्येष्टि समाजय् दकले क्वजातम्हपाखें याकेगु चलन दुगु खः धयागु धापु दु।
गथांमुगःया बारे गुलि नं लोकोक्ति दु, व फुकं गथांमुगःया छु नं छुं खँ नाप सन्दर्भ दुगु खनेदु । बाखंनाप आत्मसाथ यायेफत धाःसा गथांमुगःया छुं छुं खँ उकिइ दुने सुलाच्वंगु खने दु।
गथांमुगः घण्टाकर्ण छाय् धाल थ्व खँ च्वय् वने धुंकल । गथांमुगःयात त्रिपद संवर भैरव नं धाः । छाय्धाःसा गथांमुगः थनीबलय् तिँप्वाँय्यात स्वप्वाँय् यानाः थनेगु याइ ।थथे स्वंगु प्याँय् यानाः थनेगु धयागु हे त्रिपद संवर भैरबया प्रतीक खः । थ्व भैरव त्रिशक्ति ( सत्व, रज व तम)या द्यःने स्वपलाः तयाः थनिगु खः । गथांमुगः शिवशत्तिया प्रतीक अथवा अर्धनारेश्वर,अर्थात मिसा बछि मिजं बछि खः । उकिं गथांमुगः थनीबलय् गनं गनं छखे मा लिङ्ग मेखे बा लिङ्ग च्वयाः तिकेगु नं चलन दु । गथांमुगःयात सृष्टिय प्रतीककथं नं कायेगु याः । गुगु गथांमुगः भैरव जुसां गुगु गथामुगः अजिमा खः धकाः नं धायेगु याः ।
क्षेत्रपालय् थनीम्ह जुसा भैरव व व्छासय् थनीम्ह जुसा अजिमा जुइ । गथांमुगः थुकथं म्हसीकेगु जुसा मेकथं गथांमुगलय् भैरब वा अजिमाया ख्वाःपाः वा राक्षस वा लसिंया ख्वाःपाः च्वया तःगु तयाः क्वय् लिङ्ग नं च्वयेगु चलन दु । बाह्राः तेयधुंकुपिं मिसामचातय्त मिजम्ह गयांमुगः भागियाके बीगु नं चलन दु । बाह्राः तयेगु संस्कार हे यौन क्रियाया ज्ञानया लागि खःसा थ्व धुंका उन्मन्त भैरब वा मिजम्ह गथांमुगः भागि याकेगु घयागु सी मदयेक मिसातय्त सृष्टि क्रियाया दुज्ञां बीगु खः । गथांमुगःया ख्याःपाः राक्षसया ख्वाःपाः थें धंवा तयाः हिंसा यानाः म्हुतुं हि बाः वयेकाः नं च्वय्गु याः । अथे तुं गथांमुगःयात भूत धायेगु न जलन दु । समाजय् मनू स्वयाः विचार पाःथे गथांमुगःयात स्वय्गु दृष्टि नं पा । हिन्दुतयसं शिवपार्वती वा अर्धनारेश्वरकथं धायेगु याःसा बौद्धतय्सं भैरब व अजिमाकथं कायेगु न॑ याः । नापं कलाकारतय्सं नाटेश्वरकथं नं धायेगु याः । न्ह्याम्हसिन नं न्ह्यागु हे धाःसा नं गथांमुगःयात मिसा व मिजं कथं हे कायेगु याः ।
गुम्हं गुम्हंसिगु बिचाःकथं गथांमुगः व घण्टाकर्ण छगू हे मखु ।थज्याःपिनिगु बिचाः कथं घण्टाकर्ण धाइम्ह छम्ह कट्टर शिवभक्त खः । भगवान शिवया नां छगू त्वःताः मेगु गुगुं नं खँ न्यने म्वाःलेमा धकाः है न्हाय्पनय् गं घाःगू खः । काशी क्षेत्रय् धण्टाकर्ण पुखू दु । अन हे शिवलिङ्ग धारणा यानाःतम्ह घण्टाकर्णया मुर्ति पलिस्था यानातःगु दु । वयागु नामं हे घण्टाकर्ण पुखू जूगु खः । थ्व थाय् कर्णघण्टाया नां साप हे जाः । घण्टाकर्ण राक्षस पाशुपत धर्म माने याइम्ह कट्टर शिवभक्त जुगुलिं घण्टाकर्ण मूर्ति स्थापना यानाः काशीया भारतीय जनतां छम्ह दानवया रुपय् मकासे ईस्वरया रूपय् पुजा यानावयाच्यंगु खः । थुकथं गथांमुगः व घण्टाकर्णयात छम्ह हे धायेगु मयःपिं नं मदुगु मखु । (गंगालाल श्रेष्ठ ः गथांमुगः व घण्टाकर्ण व हे खःला ? सन्ध्या टाइम्स, दिल्लागा १३, १११७)
गथांमुगःचह्रेयात सिनाज्या ब्यकेगु दि नं धाः । खाइसंन्हुकुन्हु दुवाःदुवातय् भूत साला हयाः छेँय् छेँय् तयातयेगु धयागु विशेष थानाः सिनाज्याबलय् ज्या याये फयेमा धकाः खः । उकिं थुकुनु बुं वा प्यूपिं वा मप्पूपिं न्ह्याम्ह हे जुसां नं बुँज्या याइपिं छेँय् दुहां वल धाःसाः भुत नं दुहा बइ धकाः सिनाज्या संपिं जुसा मसंपिं जुसा सकसियां सिनाज्या नी ब्यकेगु धकाः गथांमुगबलय् याइगु जलन दु । सिनाज्या ब्यंकेगु धकाः छेँय् बँ पुइगु, बँ इलेगु वसः हीगु खः । उलि जक मखु छेँय् दक्व परिवार नं म्वःल्हुइगु वा खौ कयाः ख्याः सिलेगु याइ ।
वा पिइ सिधःगु न्हापा हे जुसा गथांमुगः न्ह्यः नं सिनाज्या नी ज्यंके ज्यु । सिनाज्या नी ब्यंके धकाः वा पिइ सिघल धायेवं छेँय् छखां नीसी यानाः थःथःगु म्ह शुद्ध यायेगु खः । थथे गथांमुगः स्वयां न्हापा सिनाज्या नी ब्यंकीपि वा प्यूबलय् ग्वाहालि वःपिं फुक्कसित सःताः भलाकुसल यानाः धन्यवाद बियाः तुच्चा वा कौला याकाः छछाः जा नका छ्वयेगु चलन दु । यदि गथांमुगः तक्क नं वा पिइ सिमधःनिसा गथांमुगः कुन्हु सिनाज्या ब्यंकेगु याइमखु । सिनाज्या नी ब्यंके धुकूपिसं सिनाज्या नी मब्यंकुपिन्त थी नं मखु अमिगु छेँय् नं वनी मखु । छाय्धाःसा सिनाज्या ब्यंकुगु थासय् छेँय् भूत पित छ्वये धुंकुगु जुइ । सिनाज्या मब्यकुपिं थाय् भूत पित मछ्वनीगु जुइ उकि सिनाज्या नी ब्यंके धुंकुपि सिनाज्या नी मब्यंकुगु छेँय् वन वा मनूयात थिल धाःसाः भुत हान पुना वइ धायेगु चलन दु ।
नेवाः समाजय् गथांमुगःया बिस्कंगु थाय दु । थ्व नखःयात विशेष यानाः सुचुकुचु यानाः हनीगु जुसां नं छेँय् छेँय् ला, हि, छ्यंगु,क्वँय्, ताःतु आदि थरी थरीया कचिगु ला, कः, लाभा, छाः,, बौस्वां आदि च्वकाबजि वा बजिइ बौ तयाः वाये यंकेगु चलन दु । बलिइ खालि उलि जक मजुसें अय्लाः थ्वँ न॑ तयगु यानावयाच्वंगु दु । बौ वाये यंकेगुलि गुम्हसिया सुथय् हे पूजा यानाः गथांमुगःया थाय् वायेगु जुसा गुम्हसिया दुवातय् दुवातय् वा पिथय् वायेगु चलन दु । थथे वाये यंकीगु बाैयात पूजा यानाः बाै बीगु घकाः अय्लाः थ्वँ हायेका पूजा यायेगु चलन नं दु। बाै वायेगु छगू हे तुं जूसां थीथी कथं पूजा याइगु खनेदु । तान्त्रिक पद्धतिकथं पूजा याइपिंसं सिन्हः पूजा वा न्यागःस्वनाःपूजा यानाः उकिइ प्रसाद समेत छायेगु याइ ।
थथे बाै बिया बाै वांछ्वये धुंकल धायेवं बाै वावम्ह छेँय् दुकया लुखा लुखापतिं पूजा यानाः भूत प्रेतत दुहां वये मफयेक मन्त्र दुगु महाजन्त्र लुखा च्वय् तिकाः लुखाखरू पतिं स्वकिं लुगु नकिं व नँ तानाः पूजा वायेगु नं चलन दु । थ्व नापं थीथी धूप विशेष थानाः धुपचुं, इका, पःका, हलू तयाः धूप थनेगु न॑ चलन दु । थ्व धू्पं पति,की आदि विषाक्त कीत सी धइगु मान्यता नं दु । थथे पूजा याये धुनेवं पिने निसें पूजा यायां लुखा तिना वयेगु प्रचलन नं दु । गुम्ह गुम्हसिया लुखा त्युत्युं वये घुंकाः छेँय् हानं पुरुसं च्यनाः पूजा याइपिं नं मदुगु मखु । गुम्ह गम्हसिया बौ वाये न्ह्यः हे पूजा यायेगु चलन दु।
थ्व धुंकाः भ्यय् नयेगु चलन दु । भ्यय् नय न्ह्यः बौ बीवलय् बाै न्ह्यःने तयाः लाभा, छाः, पालु मल्ता, हाकु छ्वयला तयाः समय्बजि नयगु याइ । थ्व समय्बजि नय न्ह्यः न्हापां बाै विया तःगुलि द्यःछाना जक नयेगु चलन दु । गथांमुगःबलय् लुखा लुखाय जक नँया कि ताइयु मखु चि चिधिकःपिं मचात जुसा नँया कल्ली न्ह्याकेगु, तःधिकपिनिं पंञ्चधातु-नँ,ली,सिज,वहः व लुँ दुगु अंगू वा नँया अंगू न्ह्यायेगु चलन दु । यथे तुं खाइसि छग्वः छग्वः पुतुइ चिना तयेगु नं चलन दु । थथे खाइसि चीगु, नँया अंगू पञ्चरत्नया अंगू न्ह्यात धायेवं भुत प्रेतं थ्यू वइगु जक मखु बरू त्वःता वनी धैगु धापू दु ।
छेँय् छेँय् नीसी यानाः बौ तयाः धुप थनाः पूजा यानाः समय्बजि नयेगु जक मखु इहिपाः मजुपिं म्ह्याय्मचातय्सं (खास यानाः मचा नं मखु तःधिक नं मखुनीपिं ) थ्व नखःबलय् थःकथं हनेगु चलन दु । मिसा मचातय् म्हितिगु धयागु कतांमह्रि खः । सुथय् हे दुवातय् थनातःपिं गथांमुगलय् थम्हं दयकातयापिं अथवा गथांमुगः यात घकाः अलग्ग दयेकाः तःपिं कतांमह्रि खाये यंकेगु जलन दु। अले मेपिं कतामह्रित बोक्सीतय्सं ब्वयका यंकी धकाः ख्युंसे च्वंथाय् सुचुकाः नं झ्यातुगुलिं ल्हाका तयेगु चलन दु । थथे छम्ह जक खाये यंकेगु जुल धाःसाः मिसाम्ह कतांमह्रि व निम्ह जुल धाःसा मिसाम्ह छम्ह व मिजम्ह छम्ह गथांमुगलय् खाये यंकेगु नं चलन दु।
थथे याःगुया मु हुनि गथांमुगःबलय् यदि कतांमह्रि खाये मयंकल धाःसाः कतांमह्रित बोक्सी जुयाः छुँचा हाःथे हाली धयागु जन विश्वास दु। इहिपाःमजूपिं मिसातय्सं गथांमुगलय् व्हगंगु ध्यबा खायेगु नं याः । खय्त ला थाैंकन्हय् ४गः वंगु व्हगंगु ध्यबाया प्रचलन मदये धुंकल अथे तुं कापःया कतांमह्रि म्हितेगु चलन नं मदये धुंकुल । थुलि जक मखु थ्व इलय् वा मा न॑ तःमा जुइ धुंकीगु खः ।मिसामचातय् खालि अंगु न्ह्यायेगु कतांमह्रि व ध्यबा गथांमुगलय् चिगु जक मुखु ल्हातय् पतिंचाय् नं लँय्चा छ्यानाः ल्हातय् छिना बांलाकेगु चलन दु।
गथांमुगःयात यौनजनीत प्रतीककथं कायेगु खःसा मिसामचातय् ल्हातय् लँय्चा छिनाः बांलाकगु छगुकथं श्रृगार यानाः श्रृगारिक रस थनेगु खः । अथे तुं कतांमह्रि गथांमुगःलय् चिनाः यौन कार्यय् सम्वन्ध जुइगुया प्रतीक खः ।
छेँ दुने ज्या सनेगु अप्वः याना: छेँया हामातय्सं याइगु जूसां गथांमुगःबलय् पिने याइगु ज्याय् अप्व: याना: ल्याय्म्हपिं मिजं मचातयगु ज्या ख: । सुथय् तिँया प्याँय्यात च्वय् छम्हू याना: स्वपुइँ याना: धंकेगु भाजं वा भ्वँतय् गथांमुगः च्वयातःगु भ्वं तिकेगु खः । व लागा जुना: वक्व बाय् जुक्वसिकें लँय खिपः चिना: जगा: कायेगु नं याइ । जगा: विशेष याना; आजु जय धकाःगथांमुगःयात सिथं यंकेगुया लागि म्हइगु ख: ।
गथांमुगः न्हिछि थना: समाजय् सुंसां मदुम्ह हाःना: मदुम्ह वा हालाहुलु / प्वःयात गथांमुगःया इलाका दुने छेँय् छेँय् ध्यबा फ्वंके छ्वयेगु याइ । थथे ध्यबा फ्यंके यंके न्ह्यः आजुजय फ्वं वनीम्हसित भ्वय् नका: अनं लिपा जक आजुजय घका: हाली वया नापनापं वनीपिं मिजंमचातय्सं हा धका: घाइ । आजुजय फ्वं वनीम्हसिनं गथांमुगः सित उकिं वयात अन्त्येष्टि यायेत दां फ्वंगु जुसां मचातय्सं आजुजयचित ख्याना छ्वये थें हा हा याना: ख्याना छ्वयेगु कथं हाला वनीगु खः। थथे वनीबलय् लाछि खिचात नं नाप नापं वनाच्यनीगु खनेदु । बिशेष याना: सुंसां मदुम्ह आजुजय फ्वंवनीम्हेसिया लाछि खिचानाप सतिना च्वनीगु स्वाभाविक ख: । बिशेष याना: नापं हे जुयाः , नापं देनाच्वनीम्ह मनूयात यःयःथे च्वया चाःहीक्य यंकिबलय् खिचात नं नापं वनीगु नं स्वाभाविक हे ख: ।
आजुजय फ्वंना वये धुंकल धायेवं प्वःयात वा आजुजय फ्वंनाव:म्हसित भ्वय् नकाः, प्यदुवातय् थनातःगु गथांमुग: क्वथयेकाः, उकिइ द्य:ने फ्यतुका: सालायंकेगु याइ | थथे साला; खुसिइ आजुजय नं गथांमुग:यात मि तया,अन्त्येष्टि यायेगु चलन दु।
गयामुग; मिसाम्ह गथांमुग: व मिजंम्ह गथांमुगः धकाः दगुलिं गथांमुगः क्वःथला: साला हैबलय् छगू गथांमुग: नं मेगु गथांमुगःयात त्ययेका:’छ्वयेगु जलन दु । गनं गनं मिजंम्ह गथांमुग: साला महःतले पिया: थ्यन धायेवं अन मिसाम्ह गथांमुगःयात देतना बी । अले निखलं जाना: निगुलिं सालायंकेगु चलन नं दु । वंगःया गथांमुग: खुसिइ यंकेत साला हैबलय् किलागलय् थ्यन धायेवं किलाग:या गथांमुगः क्व:थलेगु जुइ अले छगु नाप मेगु देतना साला यंकी । किलागःया गथांमुग: मिसाम्ह गथांमुगः धायेगु चलन दु । अथेतुं वंगःया गथांमुगः मिजंम्ह धायेगु चलन दु । थथे गथांमुग: क्वःथला. सालायंकीबलस् गनं गनं फाेहर फोहरगु खँ हाला नं वनेगु चलन दु । न्यतमदु अजिमायाथाय् च्वंगु गथांमुगः सालायंकीबलय् गथांमुगःया द्यःने न्यतमदु अजिमा च्वनावनीगु जुगुलिं सालायंकीबलय् छँय् छँय् खापा तिनाः स्वयेमज्यु धायेगु नं चलन दु । मरुया छ्वासपाखय् च्वय् थनीम्ह गथांमुगः साला हैबलय् खापा ग्वयाः तये माः धयागु घापू दु ।
गथांमुगःकुन्हु मिसापिंसं थाय् थासय् अजिमाथाय् वनाः तान्त्रिक बलं कुविद्या सयेका बोक्सी जुइ सयेकीगु दिँ धकाः नं धायेगु चलन दु । विशेष यानाः कगंअजिमा, न्यत अजिमा, लुंमरि अजिमा, म्हय्पि अजिमा, मैती अजिमाया थाय् वनाः पूजा यानाः कुविद्या सयेका काइ धयागु चलन दु । थ्व विद्या सयेकीबलय् अजिमापिन्त लसतायेकेया लागि थः भाःतयात दुगुचा यानाः बली बी अले पूर्ण जुल घायेवं बोक्सी विद्या सइ धयागु धारणा दु ? थथे द्यः पूजा याः वनीबलय् थःगु च्वलापतिं च्याका वनी धयागु नं जनविश्वास दु । थ्व धारणा आ म्हो जुजुं वनाच्वंगु दु । न्हापा शिक्षाया व्यापक प्रचार मजूगु इलय् थज्याःगु विश्वास जुइगु स्वाभाविक खः । नापं मत मदुगु इलय् ख्यूँ थाय् गनं वनेत मीप्वाः च्याका वनीगु जूगुलिं नं वकुन्हु मत ज्वनाः सुं वंगु खनकि बोक्सी विद्या सयेकः वन धायेगु चलन जूगु नं जुइफु।
गथांमुगःकुन्हु ज्यापुतय्सं सिनाज्याया लागि स्वथनातःगु बाजं पिने हयाः बाजं थायेगु, पुइगु आदि यायेगु ज्या सुरू याइ । नापं थ्व धुंकाः बुँइ वा नं लये मत्यःगुलिं यानाः अप्वः धयाःथें फुर्सद दइगु जुगुलिं न्हूपिं मचातय्त नासः द्यःयाथाय् पूजा यानाः बाजं स्यनेगु नं सुरू याइ । बाजं वा प्याखं स्यनेत न्हापां नासःद्यः निं पूजा यायेमाःगु नेवाःतय्गु परम्परा जूगुलिं थुबलय् नासःद्यः पूज्याइगु जुगुलिं गथांमुगःया नासः द्यः नं धायेगु याःगु खः । थुकथं गथांमुगःयात थीथीकथं स्वयेबलय् गथांमुगःया सांस्कृतिक रूप तच्वतं महत्व दुगु नखः खः । सृष्टिंनिसें अन्ततक्कया जीवनया मनोविज्ञान दुगु थ्व दिं हिन्दू व बौद्ध निगू धर्मावलम्वीपिंसं नं हनावयाच्वंगु नखः खः।
| बौस्वां, | च्वकाबजि, | बौपाः |
| हि, | क्वँय्, | ताःतू, |
| स्यँ, | स्वँ, | छ्यंगु, |
| माय्, | कः, | अय्लाः, |
| थ्वँ, | छाः |
समयज्वलं ( हाकुमुस्या, पालु, स्याःबजि, बजि, छ्वय्ला, लाभा,)
| नँया स्वकुंपाः | नकिं, |
| नँ वा पञ्चरत्न | अंगू |
- धुप-इँका, म्हय्खापायात चुंचुंयानातःगु, श्रीखण्ड, हलू धूपचुं आदि ल्वाकाछ्यानाः दयेकातःगु धुप । थ्व धूपया कुँ थन धायेवं धँय्, कुसि, पति आदि सी धयागु धापू नं दु।
- हाकु छ्वय्ला छुयाः छँय् ला कुँ थनेगु नं चलन दु ।
- थुबलय् छँय् छँय्बाै बीगु जक मखु, भूत प्रेत आदि मखुगु मत्यःगु छँय् दुहां मवयेमा धकाः मूलुखा दुवाःया नाप नापं क्वथा क्वथाया लुखा लुखाय् नं जन्तर तिकेगु चलन दु।
