नायः खड्गी जातिया विवेचना
मनोज नेवाः खड्गी,
नायः,
नेपाल खड्गी सेवा समिति
भूमिका
युग व समाजया चेतना तसकं न्ह्यावनेधुंकुगु दु । अकिं समाज विकासया स्वरुप व प्रकृतियात मथुइकं, बांलाक अध्ययन मयासें जातीय पंगयात बिस्कं प्रकृति व आयाम धकाः राज्यं मतीइ तयेमज्यू । अथेहे नागरिक समाजं नं मज्यू । सामाजिक, धार्मिक व आर्थिक पंगया मुक्ति प्रजातान्त्रिक सिद्धान्त व मान्यताया लिधंसाय् जक जुइ धइगु आशायात राज्य संयन्त्रं हे निरासाय् हिला बिल धासा भिंगु व चकंगु समाजया निर्माण यायेफइमखु बाय् जुइफइमखु । मनूयात मनूया रुपय् हे नाला काये फुगु मूल्य व मान्यताया निर्माण यायेगु थौया हाथ्या खः, वस्तु, जाती व वर्गया रुपय् मखु । अथे जुसां थगु जातिया इतिहास नापं थि थि पक्षया बारे सिका तय्गु झिगु अधिकार खः । गुकिंयाना झिसं थगु पला बांलागु थासय् न्ह्याकेमा धका सई, नापं छुं कथंया बामलागु व मभिंगु खँ दुसा उकेयात भिंका यंकेगु कुत याय् फई ।
हरेक मनु तयसं थपीं गनं वयागु, थगु म्हसिका छु खः धका सिइका तय्मा । झिसं थगु इतिहासया बारे मसिल, मथुल धासा झिगु म्हसिका तना वनि, अथे जुइबले झि मनू जुया जन्मे जुगुया छुं हे अर्थ दइमखु । थ्वहे कारणं खड्गी जातिया म्हसिका नापं ऐतिहासिक, सामाजिक, धार्मिक, सांस्कृतिक व मेमेगु पक्षया बारे थन न्ह्यब्वया च्वना । विषय वस्तु तसकंहे सम्वेदनशिल जुगुलीं फयांफक्व स स्युपिं प्रवुद्ध वर्ग लिसे न्यने कने यासें थि थि गुथीया गुथीयार पीनिगु धापु न्यना थि थि सफु–लेख आदी अध्ययन यासें तःनु विका बांलाक्क विचाःयाना च्वयागु जुसां थ्व लेखय् छुं नं खं उखे थुखे लाय्फु । खड्गी जातिया इतिहासय् थि थि व्यक्तितय् फरक फरक धापु खनेदु व प्रबुद्ध इतिहासकारपिंस च्वयातगु वंशावली नं एकरुपता खने मदु ।
काल व उकेयागु अन्तरं संसारय् न्ह्यागुं ह्युपा वयाच्वनि वा जुयाच्वनी । वहे प्राकृतिक नियम कथं नायः जातया नां व उकेया अर्थ नं ई कथं फरक फरक जुजुं वयाच्वंगु दु । वामन शिवराम आप्टें च्वगु संस्कृत–हिन्दी कोष सफुय् नायः खं ग्व या अर्थ नेता, मार्गदर्शक, मार्ग दिखलाने वाला, निर्देशक इत्यादी धका च्वया तगु दु । थुकें नायः धैैगु छगु राजकिय जात खः धका सिइदु । थ्व जातिया जातीय स्वरुप चिं खड्ग खः उकथं थुगु जातियात खड्गी धाइगु खः । खड्ग शस्त्र द्यः पिंस व जुजु पिंस धारण याइगु शस्त्र खः, अले जुजु पिंस धारण याइगु शस्त्र ज्वनीपिं खड्गी तय्त सिंह–शाही धका न धाय्गु या । नायः वा खड्गी जाति नेवाः समुदायया सुरविर योद्धा जात खः । थ्व खं थि थि सफु व वंशावली च्वयातगु झिसं ब्वनेदु । अथेहे थि थि प्रख्यात व साक्षात देवदेवी–मन्दिर– मूर्तिय् बलि व पंचवली पुजायाय्गु चलन प्रथा खड्गी तय्संहे परापूर्वकाल निसें न्ह्याका वया च्वंगु प्रमाण आःतक्क दनि ।
परिचय :-
ऐतिहासिक, राजनैतिक व धार्मिक पृष्ठभूमि दुपिं नायः, खड्गी, शाही, सिंह, जातिया मनूत स्वनिगलय् नापं नेवाः त दुगु व मदुगु मेमेगु यक्वय् जिल्लाय् नं दु । आतक नेपाया निन्यागु जिल्लाय् नेपाल खड्गी सेवा समितिया संगठन विस्तार जुई धुंकुगु दु । समितिया पाखें हथासं यानागु प्रारम्भिक अध्ययन व अनुसन्धान कथं ल्याः खानाबलय् स्वनीगलय् करिब एक लाख पच्चिस हजार (१२५०००) ति अले नेपाया थि थि लागाय् च्वंपीं अझ धाय् गाँ गाँमय् जिमिस यानागु प्रारम्भिक अध्ययनं स्वनिगलं पिने पचास हजारं (५००००) मल्याक खड्गी त दुगु सिइदु । तर थ्व विषयय् देय् न्यंक्क समितिया पाखें संगठन विस्तार याय् मसिधतले वास्तविक ल्याः थुलिहे दई धका धाय् फई मखु । अथेहे खड्गी तय्सं सामाजिक, आर्थिक व शैक्षिक लागाय् थःपिनिगु पलाः न्ह्याका वचाच्वंगु इलय् थःपिंत २१ औं शताब्दीमा ई नाप भेलय् पुंका राजनैतिक रुपय् सजग जुया समाजय् च्वंगु विशंगतितय्त भिंका फयांफक्व थःगु हे ल्हाः तुति छ्यला थगु जातिय स्वाभिमानयात कायम याना मेगु जातजातिपिंनाप ल्हाः ज्वना देय् यात समृद्धिशाली दयेकेगु ज्याय् योगदान बियां तुं वनेगु ता तुना च्वंगु दु ।
खड्गीतय्गु सामाजिक, सांस्कृतिक वा आर्थिक अवस्था थाय् स्वयाः छुं भचा फरक जूसां मू अस्तित्व ला छगू हे खनेदु । फुक्क थाय्यागु खं न्यनेबलय् सामाजिक अवस्था बांलाःगु धकाः धाये भचा मज्यु थें च्वं । संतोषजनक जक दु धकाः धाय्बले मस्यं थें च्वं । आर्थिक अवस्था न्ह्यिान्हिथं बांलाना वयाच्वंगु खनेदु । सांस्कृतिक पक्ष खराब धायेमज्यू परिवर्तनशील जुया वयाच्वंगु दु ।
देशय् वइगु छु न परिवर्तनय् खड्गी समुदाय अलग जुइ फइमुखु । थ्व समुदाययागु भूमिका देशयागु समस्तिगत भुमिकाय् ल्याः खायेबहगुथाय् दु । वि.स. २००७ सालया प्रजातन्त्र स्थापनायाय्त निसें २०४६ सालयागु आन्दोलनय् नं थ्व समुदायं खने दय्क –मदय्क भूमिका म्हितूगू दु । नेपाल खड्गी सेवा समितिं ंसंस्थागत रुपं राजनीतिक ज्याझ्वलय् ब्वति कयाच्वंगु
मदु । तर थ्व संगठन लिसे स्वापू दूपिं मनूत व्यक्तिगत कथं थःथःगु आस्था कथं राजनीति सनाच्वंगु दु । नेवाः दुने च्वंगु मेमेगु जातीया लिसे खड्गी तय्गु बांलाःगु स्वापू दु । खड्गी समुदाय धइगु नेवाः जातिया दथुइ हे लाःगु जाति खः । नेवाः जातियात यदि छमा सिमा धकाः कल्पना याःसा खड्गी समुदाय व सिमाया छगू मू कचा खः । उकिं नेवाः जातिया छुं नं ज्याय् खड्गीत अलग जुइ फइमखु । नेवाःतय् भाषिक, सांस्कृतिक, आन्दोलनय् खड्गीतय्सं संस्थागत रुपं ब्वति काःगु मदु । तर खड्गीतय्गु आधिकारीक संगठनं गब्लें विरोध नं याःगु मदु । नेपाल खड्गी सेवा समितिया दुजलय् च्वनाः ज्या याइपिं पासापिं भाषिक, सांस्कृतिक आन्दोलनय् ब्वति कयाच्वंसां समितिं विरोध मयाः धइगु मतलब व्यक्तिगत रुपं थ्व आन्दोलनय् ज्या यानाच्वंपिं दु धागु खः ।
इतिहास
डेनियल राईट वंशावली च्वया तगु कथं ने.सं. ९ (इस्वी संवत ८८९) श्रावण ७ गते शनिवाः कुन्हु दक्षिण कर्णाटकया नायर प्रदेश पाखें जुजु नान्यदेव नेपालय् दुहांवगु अले वं शाक शहकाल संवत चलेयागु च्वयातगुदु । अथेहे नान्यदेवं नेवाः त न नापं हगु खनेदु । नान्यदेवं उवले यलः व येँ राज्य याना च्वम्ह जुजु जयदेव मल्ल व ख्वपय् राज्य याना च्वम्ह जुजु आनन्द मल्ल पिंत बुका तिरहुत पाखे ख्याना छ्वतः । थुकथं बिचा याय् बले जुजु नान्यदेव छम्ह नायः ख अले नायर देशं नेवा तन नापं ब्वनाहगु लिं नायः तय्सं नेवा तयगु नेतृत्व याइगु खं सीदु । थ्वहे झ्वलय् नायरं वः पिं मनूत लिपा नायः जुयावन धकाः न विद्वानतय्तंस धाय्गु या ।
भारतय् कर्नाटकया जुजु सोमेश्वरया सेना नायक नायरवंशी नान्यदेवया वंशज जुजु हरिसिंहदेव दिल्लीयाम्ह वादशाह तुगलकं सिमरौनगढय् आक्रमणयागु इलय् नेपालय् बिस्युंवःबलय् वयालिसे नायःत नं थन दुहांवःगु धका नेपाःया आपाल वंशावली थ्व वाखं न्यह्यथनातःगु दु । वाखं कथं ब्रम्हु, भडेल, आचाजु, जोशी, वैद्य, धोवी व खड्गी न्ह्य्गू जात जुजु हरिसिंहदेवया भाइभारदार कथं नापनापं बिस्युं वःगु खः । जुजुृ हरिसिंहदेवं थः इष्टदेवता तलेजुयात स्वनिगलय् दुतहः गु ख“ नं च्वयातगु दु । अथेहे ल“य् दथुइ छुं नयेमखना गु“या दथुइ शिकार वनाः माःबलय् ध्वदूम्ह अर्नाम्ये थः हे दाजुकिजा वा काय् पाखें स्याकाः तलेजुयात भोग बी धुनेवं तलेजुया उजं कथं म्येया ला नयेगु चलन जुगु व ल्हातय् खड्ग ज्वना ः अर्नाम्ये मालाहःपिं व स्यापि थः हे दाजुकिजा वा काय् यात जुजुं खड्गी धकाः पदवी बियाब्यूगु खः ।
नायर त नेपाः दुहा“ वये धुंकाः जक नायः जूगु धकाः दावी यानाच्वंपि इतिहासविद्तय्सं नायरया ‘र’ लोप जुयाः नायः जूगु खः धइगु दावी यागू खःसां नेपालय् न्ह्यानाच्वंगु थीथी जात्रा पर्व नखः चखः यात बिचा याय्बलय् नायर स्वयां यक्को न्ह्यः हे थन नायः तयगु अस्तित्व दये धुंकुगु सीइदु । इतिहासया थीथी घटना व थीथी संवतं नं नायः जाति नेपाल मण्डलय् नायर स्वयां न्हापा हे अस्तित्वय् वये धुंकल धइगु क्यं । येँ देशय् मोहनीया झवलय् न्याय्केमाः गु किरा“तकालिन फंपीया जुजु पचलि आजुया जात्रा खः । थ्व जात्रा कुन्हु क्वने लागायापिं सकिसियां पचलिइ बलिपूजा छ्वयाः भ्वय् नयेमाः । थ्व जात्राय् पंचलिङ्गेश्वर महाद्यः अर्थात् पचलिद्यः गमं ल्ह्वने न्ह्यव पचलि आजुया पिने तयातःम्ह कलाः धइगु जनश्रुति कथं नैनी अजिमा पिहां मवयेकं जात्राया छुं हे ज्या न्ह्याइमखु । अथे धइगु नै अजिमाया थ्व जात्राय् उप्व महत्व दु । पचली आजुया जात्रा जुइबलय् नै अजिमाया लिसे नायः गणेद्यः या न जात्रा जुइ । नायः वा नै तय्गु अस्तित्व अझ धाय् समाजय् निर्णायक भूमिका उगु ई स्वयां यक्व न्ह्यहे क्वातुइ धुंकल धैगु थुकिं यच्चुक सिदु । पचली आजुया जात्रा जुजु गुणकामदेव स्वया यक्व न्ह्यः हे न्ह्याय् धुंकुगु व य“े देशय् महिषपाल वंशया लिपा जक किरा“त काल शुरु जुगु खः धका इतिहासविद्तय्सं च्वयातगुहे दु । थ्व कथं स्वयेबलय् खड्गी समुदाय कर्णाटकवंशी हरिसिंह देव लिसें वपिं नायर मखुसे महिषपालत हे थांैया नायः खड्गी खः धैगु सिइदु । अथे धइगु नायः तय्गुु पुलांगु लजगाः म्येय् लहीगु खः । नेपाः या पुलांपिं आदिवासी गोपाल, महिषपाल वंशयापिं खः धका फुक्क इतिहासकारपिनि छगू हे धापू दु । इतिहासकारपिंसं धयावयाच्वपिं महिषपाल वंश वा म्येपुतय् छथ्वः सन्तान नायःत जुइगु अप्वः संभावना दु, थुमि पुर्खा म्येपुत खइ ।
खड्गीतय्गु पहः स्वय्बलय् थुपिं सुरविर ख धइगु खँय विवाद मदु तर सुयागु वंशज खः धइगु खंय् विवाद दु । गथे कि राईट वंशावली च्वयातगु कथं हरिसिंहदेव कर्नाटवंशी मखुसे अयोध्याया जुजु रामचन्द्रया वंशज खः अले नान्यदेव नेपाल संवत ९ य् नेपाल वगु च्वयातगु दुसा वयागु खुगु पुस्ता हरिदेवयात पश्चिम पाखें मुकुन्द सेन वया विस्थापित यागु धयातगुदु । नान्यदेवया वंशजं नेपालय् करिब २१९ वर्ष शासन यागु खनेदु । थ्व धुंका ने.सं. ४४४ य् तिनी जुजु हरिसिंह देव सिमरौनगढ त्वता नेपाल पाखे विस्युंवगु खः। विद्वान इतिहासविद्तसं नायरवंशी जुजु नान्यदेवया खुगु पुस्ता जुजु हरिसिंहदेव खः धका नं. धाय्गुया । थुकें याना भचा भ्रम ब्वलं थें च्वं । जुजु हरिसिंह देव द्वाल्खाय् सिइधुंका लानि देवलदेविं थ काय्पिं नापं ख्वपया जुजु रुद्र मल्लयाके शरण कागु, लिपा तःधिकम्ह काय् जगतसिंह यात जुजु रुद्र मल्लया म्हाय् नायकदेवि नाप ब्याहा याना बिया, जुजु रुद्र मल्लया देहान्त जुई धुंका थम्हं नायवी कया राज्य चले यागु खः । वया लिपा जगतसिंह व नायकदेविया म्हाय् राज्जलदेवि जक दुगुलिं राज्य चलेयाइपिं मिजंपीं सुं मदुबले जयस्थिति मल्लं राज्जलदेवि लिसे ब्याहा याना राज्य थगु ल्हातय् कागु खः । थन ई व कालयात बांलाक्क विष्लेषण याय्बलय् आपाल विद्वान तय्सं जुजु नान्यदेवया खुगु पुस्ता जुजु हरिदेव यात हे शायद जुजु हरिसिंह देव धका थुइका काल ला कि धका शंका ब्वलं जु । छाय् धासा जुजु नान्यदेव नेपालय् वगु इ ने. सं. ९ खसा, जुजु हरिसिंहदेव नेपाल पाखे वगु ने.स. ४४४ पाखे खः । जुजु नान्यदेव व वया वंशजं जम्मा २१९ व चा चु वर्ष राज्य चलेयागुदुसा वया अंतिम वंशज हरिदेवया काय् मदुगु व वयां २३५ वर्ष ताक ठकुरी तय्सं राज्य याय् धुंका तिनि हरिसिंह देव सिमरौनगढं थुकि पाखे विस्युंवगु खः । थ्व कथं स्वय्बलय् जुजु नान्यदेवया बंशज जुजु हरिसिंहदेव खः धका धाय्गु पाय्छि मजु । वयागु वंशजं छसिकथ हरिसिंहदेव २८ वर्ष, मतिसिंह देव १५ वर्ष, शक्तिसिंहदेव २२ वर्ष अले श्यामसिंहदेव १५ वर्ष याना मुक्कं ८० दँ जक राज्य यागु खनेदु । अंतिम जुजु श्याम सिंह देवया काय् मदुगुलिं वय्क नं जुजु नान्यदेवं तिरहुत पाखे पिथना छ्वपीं मल्ल जुजुया छम्ह सन्तान जयभद्र मल्ल यात थः म्हयाय् ब्याहा याना व्युगु च्वयातगुदु । अथेहे राईट वंशावली जयभद्र मल्लया न्ह्य्गु पुस्ता जयस्थिति मल्ल धका च्वयातगु जुगुलिं थन नं भचा विवाद खनेदु, गथेकि छसिकथं जयभद्र मल्ल १५ दँ, नाग मल्ल १५ दँ, जयजगत मल्ल ११ दँ, नगेन्द्र मल्ल १० दँ, उग्र मल्ल १५ व अशोक मल्ल १९ दँ याना मुक्कं जोडे याय्बलय् ८५ दँ जुई अले तिनि जयस्थिति मल्लया शासन काल शुरु जुगु सिइदु । तर ‘इतिहास’ भाग ९ व १० या पृष्ठ ३२ ल्याय् च्वयातगु कथं बि.सं. १४३७ य् च्वगु ‘मानव न्याय धर्म शास्त्र’ य् वय्कइत ‘स्थिति मल्ल नृपन्ते राजजल देवी पत्ते’ धका च्वयातगु अथेहे विद्धान लेखक श्री ईश्वर राज अर्यालजुं च्वया दिगु ‘नयाँ नेपालको इतिहास’ या पृष्ठ ४७ य् ‘तिरहुत या राजकुमार जगतसिंह कर्नाटं नायक देवी लिसे इहिपा याना गोपाल देव यात स्याना थगु आधिपत्य कायम यागु व उपिं पाखें जन्म जुम्ह म्हयाय् राज्जल देवी या इहिपा जयस्थिति मल्ल नाप जुगु धका च्वया तगु दु । जगतसिंह सम्भवतः हरिसिंह देवया काय् जुइफू अथेहे वहे सफू या पृष्ठ ४८ य् जयस्थिति मल्ल कर्नाटवंशया अन्तिम जुजु श्यामसिंहदेवया म्हयाय् पाखेंया सन्तान अशोक मल्ल या काय् जुगु व राज्जल देवीया भात जुगुलिं, लिसें मल्ल तय्गु नाप सम्बन्ध दुगुलि नेपाःया राजगद्धी च्वनेत वय्कईत छुँ हे थाकु मजु धका च्वयातगुदु । वय्कन च्वया तगु कथं हरिसिंहदेवया काय् जगतसिंहया म्हयाय् राज्जलदेवीया भात जयस्थिति मल्ल सिइदुसा, राईट वंशावलीया कथं हरिसिंहदेवया प्यंगु पुस्ता श्यामसिंहदेवया म्हाय्या भात, नान्यदेवं तिरहुत पाखे ख्याना छ्वपीं मल्ल जुजुतय्या छम्ह सन्तान जयभद्र मल्लया न्ह्यगु पुस्ता जयस्थिति मल्ल खनेदु । थन ई व काल मिले मजुगु सिइदुगुलिं थ्व खँ भचा विवादित धका न्ह्यथनागु खः ।
अथेहे नायः जातिया नेपालय् आगमन यक्व न्ह्यः हे जुइ धुंकूगू मेगु ऐतिहासिक प्रमाण खः चा“गुनारायण द्यःया जात्रा । वैशाख शुक्ल त्रयोदशी कुन्हु चा“गु नारायण द्यः या जात्रा याय्त सुथ न्हापां मनोहरा पारी कान्ति भैरव कायेत नायःखिं बाजं नापं वना खा छम्ह भोग वियाः द्यः ज्वना वइ, थ्व ज्या नायः तय्सं याइ । अथेहे चा“गुया ऐतिहासिक मेगु छगू जात्रा खः छिन्नामस्त माइया जात्रा । थुगु जात्रा जुजु नरेन्द्र देवया पालय्या जात्रा खः । थुगु जात्राया न्हापांगु न्हि कुन्हु डोय्तय्सं जात्रा न्ह्याकीसा निन्हु कुन्हुया जात्रा नायः तय्सं न्ह्याकी,स्वन्हु कुन्हु प्वः तय्स व प्यन्हु कुन्हु छम्ह मचायात जुजु नरेन्द्रदेव भाः पियाः सिन्दुर जात्रा यानाः जात्रा क्वचायेकी ।
थि थि इतिहासकारतय्गु धापु कथं वास्तवय् खड्गीत ब्रम्हपुत्र क्षेत्री, सुर्यवंशी व कश्यप गोत्र याम्ह खः धइगु खंय् छूं विवाद खनेमदु । ई व काल खण्डया कारणं छुँन विषयय् ह्युपा वय् धुंका मनुतयसं खलाः कि मखुला, जुईफूलाः कि मफइ धका अज्जु चाय्गु स्वाभाविक खः । खड्गी तय्गु विषयय् नं थथेहे जुगु खयफु । छाय् धासा सकसीयां स्युगु हे खँ खः सु नं जाति वा वर्गया उन्नती, प्रगति जुल धासा उमित गय्याना क्वतेलेगु धका मेगु पक्षया पिंस षड्यन्त्र रचे याय्गु ज्या शुरु जुई । नायः तय्गु विषयय् थथे हे जुुगु झिसं थुइकेफू । थुकथं नेवाः तय्गु थीथी सांस्कृतिक इतिहासयात दुवाला स्वयेबलय् नं खड्गी जाति, नायर जातिया आगमन लिपा जक अस्तित्वय् वगु धकाः धाय्गु पायछि मदु । नान्यदेव लिसे व हरिसिंह देव लिसे वपिं नायरत लिपा जक खड्गी जातिनाप ल्वाका ज्याना वन जुइफू ।
अथेहे ने.सं. ७७५ पाखे येँया हनुमान ध्वाखा लाय्कू दुने च्वंगु ‘मोहन चुकय्’ तयातःगु शिलापत्रय् च्वयातगु कथं जुजु प्रताप मल्लया कर्नाटकपाखें इहिपा यानाहयातः म्ह लानी राजमतिया कोखं बुपिं काय् सुन्दरनारायण शाही, सुरत शाही व म्हयाय् श्रीमती शाही खः धइगु उगु अभिलेखं स्वनिगलय् नेवाः भाय् ल्हाइपिं ‘शाही’ थर दुगु सिइदु । च्वय् न्ह्यथना कथं थी थी इलय् व कालखण्डय्, नायः, सिंह—खड्गी, शाही थरया उत्पति जुगु सिइदु ।
सामाजिक
नायःतय्गु पदीय स्तर उत्तर मल्लकालपाखें न्ह्यथनेबहगु थासय् थ्यं धइगु थीथी ऐतिहासिक ज्वलंनं क्यं । राष्ट्रिय अभिलेखालय्स दुगु ने.सं. ७९३ या धरःपौ अथेहे ‘जितामित्र मल्लकालीन धरःपौ’ स ने.सं. ८०५ श्रीपंचमी कुन्हु जूगु मतपूजाया धलखय् नं अन व्वती कापिं वा ब्वनातःपिं थीथी जातया मनूतय् ल्याखय् नाय् परसमान धकाः बांलाक न्ह्यथनातःगु दु । थ्व ल्याखं धायेगु खःसा उगु इलय् नायःत प्रधान पदय् तक थ्यनेत सफल जूगु पुष्टि जू ।
मल्लकालया अन्त्य पाखे गोरखाया जुजु पृथ्वीनारायण शाह नं नेपाः यात छधि छः पुचः याय्गु इलय् दक्व जनतात छगु हे मंका क्यबया रुपय् तय्गु उकिया अर्थ जातीय विभेद मयासें समान व्यवहार याय्गु धकाः प्रचार यासेँ स्वनिगया किपुलिइ यागु न्हापांगु युद्ध आक्रमणय् असफल जुम्ह जुजु पृथ्वीनारायण शाहया व्यवहारं प्रभावित जुया छम्ह शाही थरया राजनैतिक सुझबुझ दुम्ह मनुखं वय्कः यात अनं बिसिका नुवाकोटय् थ्यंकाबिल । थ्वहे ज्यां याना खुशी जुया, जुजुं वयात थः सतिम्ह मनू याना तया तल । मोहनी नखः बलय् गोरखा लाय्कुली येँ हइगु फूलपाती पूजाया न्हि कुन्हु नं खड्गी शाही जातीं हे चिलाक च्याकिगु व फूलपातीया न्ह्यने न्ह्यने वनेगु चलन थौ तक नं चलेजुया वया च्वंगु हे दनी । लिज्ञां दुम्ह जुजु पृथ्वीनारायण शाह नं. येँ देय्यात छधिछपुचः याये धुंका थन च्वंपी सकल नेपाली जनतातय्त थःगु मंका क्यबया रुपय् नाला उँच–नीच वा जातीविभेद मयासें तयातःगु खः ।
नायः व खड्गी या अतिरिक्त कसाई धकाः नं थुगु जातिया समूहया मनूतयत धायेगु याना वयाच्वंगु दु । तर कसाई धैगु मौलिक अरबी ख“ग्वः खः । नेवाःजातिया दुने च्वंगु जातयात थुगु नामं संवोधन यायेगु ज्या तच्वकं लिपां तिनी जूगु खः । अरबी भासं कसाई ख“ग्वः छगू कथं माया दया छतिं मदुपिं, कर्पिनि ज्यान काइपिं वा दुःख बीपिन्ति धाइगु खः । अझ साहित्यिक कथं कसाई ख“ग्वःयात छगू कथं अतिकं बांमलाःगु वा मभिंगु अर्थय् जक छ्यलीगु खः । थ्वहे कसाइ ख“ग्वःयात नेपालय् छ्यवालवं यंकूवलय् कसाईया ल्यूनेया ई आखःया ही यानाः कसाही च्वयायंकल । नेवाः वा नेपाःया सामाजिक व्यवस्थानाप छतिं स्वापू मदुगु थुगु ख“ग्वः नायः जातया नितिं छ्यलेगु ज्या जंगबहादुरया इलय् तिनी जूगु खः । नेपालय् विदेशि भाय्त फारसी, उर्दू, हिन्दी, अरबी, संस्कृत व अंग्रेजीया भचा भचा प्रचारप्रसार जुगुलिं उकेया प्रभाव लाना च्वंगु वहे इलय् सुं कथित भारतिय मुगलानी मुस्मा व कट्टर वैष्णवी तयसं ला मिया च्वंगु खना अरबी भाषं ‘कसाई’ धया बिल । उमिगुहे ख“य् लगे जुया मेपीं जाति तयसं न खड्गी तय्त ‘कसाई’ धाय्गु यात । वास्तवय् अथे धाय्गु अज्ञानी व मुर्खता सिवाय् मेगु छु“ मखु । छम्ह अरबी वा मुस्मा नं द्यः यात ‘अल्लाह’ धका धाय्वंतु मेपिंस नं द्यः यात वा भगवान यात ‘अल्लाह’ धका धालधासा उमित मुस्मा ला पक्का हे धाइ मखु तर उमित अज्ञानि व मुर्ख ला अवश्यय् धाई । अथेहे सुनं छम्ह मुस्मां न ला ज्यायाइम्हे सित ‘कसाई’ धायवंतु खड्गी तय्त ‘कसाई’ धाइपित नं अज्ञानि व मुर्ख ला पक्का हे धाई । यदि खड्गी, शाही, नायः तय्त ‘कसाई’ धायगु खसा हिन्दु धर्म या अस्तित्वय् न्हना वनि । गथे कि ‘कसाई’ अरवि भाय्या खंग्व खः । उकेया अर्थ छम्ह मनु गुम्हेसियां सा–द्वो स्याना ला मिया थगु जिवन हनी । यदि खड्गीयात ‘कसाई’ धका माने यासें उम्ह ‘कसाई’ यात पशुपति मन्दिरया दुने दुगु उन्मत्त भैरव शिवमूर्तिई पञ्चबलि पुजा याकल धासा थुइका दिसं हिन्दु धर्मया अस्तित्वया अवस्था गज्यागु स्थितिई थ्यनि । उकेंहे थ्व विषयय् सकस्यानं छक बालाक्क वा चाय्केमा व मथुपिंत थुइका बिइमा मखुसा थ्वहे ख“ व्यापक प्रचार प्रसार जुया वन धासा नेपाःया जक मखु संसार ज्वछि हिन्दु धर्मया पहिचान च्वय क्वय लावने फु ।
राजनैतिक दमन
ख्वपया जुजु रुद्र मल्लया मृत्यु धुंका जुजु हरिसिंह देव व वय्कःया लानी देवलदेवी पाखें बुम्ह काय् जगतसिंह व रुद्र मल्लया म्हयाय् नायकदेवी (उत्तराधिकारी) या इहिपा लिपा वय्कः पाखेँ दुम्ह छम्ह हे जक म्हयाय्, राजल्ल देवीया इहिपा जयस्थिति मल्लनाप जुल । थःगु ससलय् च्व च्वं हे अनया जनतातय्त जातीय वर्ण विभेद यानातसकं क्वह्यंगु राजनैतिक चाल म्हिता लिपा जयस्थिति मल्लं राज्यया उत्तराधिकारी थःलानी यात व अधिकारं च्यूत याना थःत हे महाराजाधिराज घोषणा याना ब्यु धइगु प्रस्ताव तबलय् वहे राजखलःया नापं सतिम्ह हकदार जय आनन्ददेवया नेतृत्वय् यल व ख्वपया नायः खड्गी तय्सं पिसं विरोध या त । उकियागु हे वदला सालेगु मनंतुना जातीय भेद दयेका जयस्थिति मल्लं नायः खड्गी तय्त क्वत्यगु खः । उकिं याना हे थौं तक नं झीगु समाजय् जातीय समभावया विकासय् पंग वयाच्वंगु दु । जुजु जयस्थिति मल्लं ६४ गू जातयात ब्वयथःब्लेसिया ‘जातिमाला सूची’ स नायकया नापनापं ‘नीयोगी’ धकाः नं. छ्यलातगुदु । संस्कृत भासं नायक वा नियोगीया झण्डै छगूहे अर्थ खः न्ह्यः ने च्वनीम्ह वा नेतृत्व बीम्ह । लिपावया राणा प्रधानमन्त्री जंगबहादुरं उबलय् याम्ह जुजुयात हे लखय् मिखा कंका थःम्हं हे राज्य चलय् यात । थः त सत्ता चलय् याये अपुकेत वं जातीविभेद याना देसय् मुलुकी ऐन दयेकाबिल । अबलय निसें नायः, सिंह–खड्गी, शाहीयात जबर्जस्ती कसाई धकाः धायेगु यात । अथेसां जिमिसं थःपिन्त कसाई भामपिया व जिमिगु थर नं कसाई धकाः थौं तक च्वयागु नं मदु । राज्यसत्ताय् च्वंपी सुं सुं सामन्ती शोषकत व इमिगु हे चाकडी–चाप्लुसी याना थःगु भंङ्ग जायेकिपीं भ्रष्ट कर्मचारीतय्सं विगतय् व थौकन्ह्य् नं जिमिगु जातीया हजारौं सदस्यपिनिगु नागरिकता, जग्गा घरधनी पुर्जा बाय् लालपुर्जा आदि लय् जबर्जस्ती कसाई धकाः च्वइविइगु याना च्वंगु दु । चुपियागु धाः त्वाकलं जक सी थें अज्यापीं शोषकतय्सं शोषणया मार सहयाये मलंनी । अकिं मेपिन्त हेपेयाना क्वतेले बलय् थुमित तसकं हे लसता जु ।
नेवा :- जातपातया व्यवस्था हिन्दू संस्कार व संस्कृतिपाखे झीगु समाजय् लाकुगु छगू अतिक बामलाः गु लिच्वः खः मल्लकालसिबेें न्ह्य झीसं नेवाः समाजय् थुकथंया जातपातयात न्ह्यथलातःगु खनेमिदु । लुमंकेबहजु देय्य् थी थी इलय् राजनैतिक उथलपुथल जुइबलय् थी थी जाती, वर्ग पार्टी तक नं दमन व शोषणय् लाना उपेक्षित जुइमागु इतिहासय् दसु दु । गथेकि प्रधानमन्त्री जुइधुंकुम्ह जनरल भिमसेन थापायात उबलय् जातं च्यूत याना सर्वस्वहरण यात अथेहे राणाशासनकालय् टंकप्रसाद आचार्ययात फाया मचा पाछायेका जातं च्यूतयाना सर्वस्वहरण यात, कांग्रेसयात अराष्ट्रिय तत्वः धकाः सुयागुं छेँ दुहावन धासा व छँ हे भादय् जुईगु धकाः धागु अथेहे कम्यूनिष्टतय्त ज्याथ जिथि स्याईपिं अराष्ट्रियतत्व धकाः समाजय् उपेक्षित यागु यक्व हे दसु त दु । अप्वः ल्याखय् गां गामं जागु झीगु देसय् ब्रम्हु नं क्षेत्रियात, क्षेत्रीं वैष्ययात क्वह्यंकेगु, उपेक्षा यायेगु चलन थौतक नं ज्यंके मफुनी । मनूत आखः कां जुलकि मेपिनिगु कुं खिनेत स्वइ । तर खड्गीत अप्वःयाना शहरबजारय च्वना वचाच्वंगु दु । शहरय् आखः सःपिं व आखः ब्वनावयाच्वंपीं खड्गीत यक्व दु । अकिं मेगु जातीया आखः सःपिं मनूतय्सं नं खड्गी तय्गु वास्तविक अस्तित्वयात नाला कया क्वह्यंकेगु व उपेक्षा यायेगु थें जागु कुसंस्कारयात त्वता वयाच्वंगु दु ।
धार्मिक व सांस्कृतिक स्थिति :-
नायः तय्गु नेवा जातिया दुने विस्कं कथंया धार्मिक व सांस्कृतिक महत्व दु । नेपाःया थि थि थासय् दुगु नां थि थि द्यः वा देगय् साधारण नाप्ं विस्कं कथं या पुजा याय्गु व झि नेवाः तय्गु थगु संस्कृति कथं हना वयाच्वंगु हरेक नखः चखः जात्रा पर्व आदिय् नायः तय्सं मु भुमिका म्हिता वयाच्वंगु दु । झिगु धर्म संस्कृति कथं थि थि द्यः तय्त मब्युसे मज्युगु बलि पुजा नायः तय्सं हे विइमा । परम्परा कथं मोहनी नखः बले ‘पचिमह्र’ जात्रा जुयावयाच्वंगु दु । पचली भैरवया तिरिमय्जुयात चलनचल्ती ‘नै’ अजिमा धकाः धायेगु या । पचली भैरवया काय्या रुपय् खड्गी, शाहीय् गणेद्यःजुया जात्रा न्ह्याकि । जनबहा द्यः या जात्राय दकलय् न्हापांगु पुजा खड्गी तय्गु हे छ्वया द्यः या पुजा याय्मा । खड्गी तय्सं यक्व हे द्यः व देगय् लुँ यागु पताह, लँु यागु झया, लँु यागु कसि व द्यः दय्का द्यः यात छागुु प्रमाण त दु । थिथि धार्मिक व सार्वजनिक थासय् पाटीपौवा दय्का तैतगु प्रमाण त दु । सलंस दँ न्ह्यो गोरखा या नां जागु मनकामना देगय् खड्गी जाति याम्ह छम्ह ना जाम्ह दाता भाजु कुवेर खड्गी लुँ याम्ह प्यम्ह द्यः दय्का छागु दु व द्यः या पुजा चलेजुया च्वनेमा धकाः सो¥ह रोपनी जग्गा मनकामना माइया नामय् तया थकुगु खः । यँें या गुह्येश्वरी, अथेहे हिन्दु तय्गु महान् तिर्थ धका म्हसिका दुगु पशुपतिया दुने च्वंगु कीर्तिमुखि भैरव यात बलि बिइगु ज्यानं खड्गी तय्सं हे न्ह्याका वयाच्वंगु दु । हनुमानध्वाखा लाय्कुया लिसें ख्वपः लाय्कु, यलः लाय्कु, नुवाकोट लाय्कुय् झिंनिम्ह नायः या अस्तित्व आतंकं दनि । मोहनिया झ्वलय् ‘कालरात्री’ या चाः कुन्ह याय् मागु गोप्य पुजा नायः तय्स हे याहेमागु झिगु परम्परा दु । छुं न कथंया नखः पुजा जात्रा पर्वय् दकलय् न्हापा भिंगु सगंया स्वरुप नायः खिं बाजं मथायकं झि नेवाः तय्गु संस्कृति हे न्ह्याइमखु । थज्वगु परम्परा यात सुं व्यक्ति विशेषं हिइकेगु वा स्यंकेगु कुतः यायंतु स्यनिगु खँ न मखु । झिंस स्यंकिगु कुत यायन मज्यु थ्व खँ झि दकस्यां स्युगु हे जुल ः ।
नायःतय्सं थाना वयाच्वंगु नायः खिं बाजंपाखें नेतृत्व मयाकं गुगुं नं समाजया सांस्कृतिक जात्रा वा पर्व न्ह्याः मवं । नेवाः समाजय् आपालं, बाजं दु, बाजं थाइपिं जात मेमेपिं नं दु, तर नेतृत्व अर्थात् नायकया थाय् थौंतक नं नायः तय्सं कयावयाच्वंगु दु । नेवाः समाजय् नायःतय्सं थौतक नं यानां वयाच्वंगु सांस्कृतिक भुमिका धाःथें धायेमाला धाःसा दकलय् न्ह्यःने च्वनीगु हे खः । अले संस्कृत भासाय् नायः धकाः धायेगु व नायक धायेगु छता हे खः । थ्व ल्याखं नायः वा नायक छता हे खः धइगु पुष्टि जू ।
भेषभुषा
थन न्ह्यथनेबहजु खँ खः छुं न व्यक्तिया जाति स्तर म्हसिका वं पुनिगु भेषभुषा वसः लं नं सिइदु । खड्गी नायः तय्गु भेषभुषा सिकेहे बांलागु व ल्वइपुसे च्वंगु ख ः । थुगु भेषभुषा, उमिसं प्राचिनकाल निसें चलेजुया वया च्वंगु परमपरागत जातीय वस ः राजकीय व धार्मिक कथंया वसः थे खनेदु । खड्गी तय्सं जामाया दुने कसे जुगु सुरुवाः, भोटो व छयने सैनिक तयगु थें जागु तपुलि पुनि । थ्व जामा, भोटो व तपुलि वसः द्यः पिनिगु पुजारी तय्सं वा राजकीय कुल घरानया मिजं तय्सं जक पुनिगु चलन परापूर्वकालं निसें चलेजुया वया च्वंगु झिसं स्युगुं हे जुल ः ।
बसोबास
स्वनिगःया स्वंगुलिं देय् छगू कथं क्वाथ (किल्ला) या ल्याखं दयेकातःगु खः । तःजाःगु
थासय् । पुलांगु यें देय्या भौगालिक स्थिति लुमंके – पूर्व बागबजा वा नक्शाः, पश्चिम तामसिपाखा, मरुध्वाखा अले दक्षिण वन्दे, नायःभाचो अथेहे उत्तर पक्नाजः, गल्क्वपाखापाखे वयेबलय् पाःच गयाः वयेमाः । अथेहे देय्या छचाखेरं देय्ध्वाखा दुगु ख“ झिःपिं सकसिनं ख“गु ख“ खः । नायःतय् गुलिन बस्ति दु फुक्क देय्ध्वाखा नापनाप वा देय् दुहां वयेगु सीमानाय् दु । थ्वया कारण मूलतः रक्षाात्मक उद्देश्य जक ख ः । ल्हातय् खड्ग ज्वनीपिं थ्व समुदाय त्वःताः देय्यात रक्षा यायेफुपिं मेपिं सु जुई ? उकिसनं मल्लकालय् राज्य या पाखें नियमित सेनाया व्यवस्था यानातयेगु चलन हे मदु ।
जुइफु थुज्वःगु क्वाथःया लिक्क वा जःखः सुरक्षाया निंतिं च्वनेत सक्षम व क्षमतावानपिं जातयापंी जुयाः नायःतय् बस्ति देय्या सीमा क्षेत्रय् विशेष कथं तयातःगु खः । थ्व ल्याखं नायःयात नायक कथं ल्वयेक संज्ञा वियावयाच्वंगु खयेफु । थौंतक नं मोहनीवलय् तलेजुइ न्हापांगु पूजा ज्वनावनिपिं खड्गधारी नायःत व उमिसं पुनावनींगु पुलां छांतया लंयात दुवालेवलय् नायत वास्तवय् सामाजिक रुपय् सैन्य वर्गया मनूत खः धइगु संकेत ब्यू । अथे जुयाः नं थुमिगु बस्ति म्ये भm्व वनेगु ख्यः व खुसि नापसंया लागाय् लानाच्वंगु खइ ।
पेशा :-
ऐतिहासिक कालय् नायः जातिया मू पेशा पशुपालन खः तत्कालिन इलय् नायः तय्सं सा, म्ये लहिगु यानाच्वंगु धैगु प्रष्ट सिइदु । अथे धैगु महिषपाल वंश पूर्ण रुपं पशुपंक्षी लहिगु व्यवसाय यानाच्वंपि खः । म्ये लहिगु, सा लहिगु, फाः लहिगु दुरु मिगु वा सिसा बुसा मिगु आदि पेशा यानाच्वंपिं खः । नायःतय्सं फा लहिगु यानाच्वंगु खः धैगु प्रमाण पचली आजुया जात्राय् फा स्यानाः भ्वय् नमेयाःगु परम्परां याना खः । असं त्वाःया नायःतय्गु गोठ आःया लाजिम्पाट खः कुलांभुलु च्वंपिं नायःतय्गु गोठ कंगः व धुम्माख्य खः । खड्गी जातिया पेशा मेय् लहिगुया नाप नापं दुरु मिइगु, सिसा बुसा मिइगु नं खः । तर नायः जातीं ला मिइगु प्रथा गबलेंनिसें यात धकाः अनुमान यायेथाकु । थ्व सम्बन्धित छुं हे अभिलेख उपलब्ध जुगुमदु । थ्व कथं स्वयेबलय् न्हापा ला मिइगु व्यवसाय नायः जातिया व्यवसाय मखुला धैगु शंका याये थाय् दु । राणाकालिन इलय् तक नं मेय् छम्हसियागु ला देय् चाःहिलाः मिइमाः धैगु पुलांपिं खड्गी जातिया ज्याथतय्सं धायेगु याः
आर्थिक अवस्था
परापूर्वकालं निसें दुरु म्ये लहिना, दुरु मिया, सिसाबुसा व लिपा लाया व्यापार याना थःपिनिगु जीवन हनावयाच्वंपिं खड्गीतय्गु आर्थिक अवस्था बांमलागु मदु । सयौं वर्षतक शोषणया मारय् तक्यना च्वंसां थुमिसं सुयागु नं अधिन व दासत्वयात नाला मकासें थःगु हे हि चति हायेका जीवन हनावया च्वंगु दु । न्हापाया नायः, खड्गीपिंस न्ह्याक्व दुःख कष्ट भ्वग्ये यामेमासां थौकन्ह्य्या पिंस उलि दुःख सिइम्वा । पूर्वाञ्चल लागाया खड्गीतयसं च्यापत्ति व यलाः बालि याइगु लिसें नोकरी, यातायातया लागाय् थी थी ज्या, सामाजिक व राजनितिया लागाय् नं पलाः न्ह्याका च्वंगु दु । पश्चिमाञ्चलय् नं थी ती ज्या, नोकरी, सामाजिक व राजनीतिक लगायत् खड्गी तय्सं च्वछायेबहगु पलाः न्ह्याकावयाच्वंगु दु । अथेहे मध्याञ्चलय् तः तः धंगु उद्योग, व्यवसाय, नोकरी यासे सामाजिक व राजनीतिक लागाय् अग्रणी भूमिका म्हिता वया च्वंगु दु । थांै या इलय् खड्गी तय्सं नं म्हिगमा सामन्ति शोषक वर्ग तय्सं यागु भेदभाव यात थुइका अले अज्वग शोषणया कारणं उत्पन्न जुगु परिस्थितियात म्हसिका फयां फत्तले थि थि ख्यलय् विकास यासे सामाजिक विभेदयात थिइका वनेमा धका व्यापक कुत याना च्वंगु दु ।
नायः खिं
नेवा समुदायमा यक्क यक्व नखः चखः जात्रा पर्वय् प्रयोग याइगु थिथि बांजत मध्ये नायः खिं न छगु मजि मगागु बाजं ख ः । गथे खड्ग नायः तयगु म्हसिका खः अथेहे नायःखि बाजं नं खड्गी तयगु छगु म्हसिका खः । थ्व बाजं यात द्यःखिं न धायेगु या । थ्व बाजं या यक्व हे ऐतिहासिक, धार्मिक व सांस्कृतिक मू दु । न्हापा न्हापा देशय् छुं कथं या सुचं विइमासा थ्व बाजं थाना सुचं विइगु खः । उकि यात नायःखिं च्वयकेगु धाई । अथेहे जयस्थिति मल्लं जाति भेद याना कथित तः धंगु जात धका धाइपिं सुं सित धासा खड्गी तय्सं बाज थाना थगु जिविका हँ धका शोषण यागु कारण शुरु जुगु सिथं यंकिवले बाजं थाय्गु कुप्रथाया कारणं थ्वयात सि बाजं न धाय्गु याई ।
नायः खिं या बनोट धाः थें च्वंसा थ्व धाः सियां भचा चिग्व जुई । १४ इन्चि ति लम्बाई व. ७ इन्चि ति गोलाई ब्यास दुगु सिं गो यात दुनं निसें खालि याना नाय ः खि दय्कि । नायः खिंया माका पाखे जव ल्हाते कथिं थाई सा नासः पाखे खवः ल्हातं थाई । अथेहे माका पाखे मैन ईला विषेश किसिमया स न पिकायज्य् । खिं या नाप कंय् छज्व न दई । नायः खिः या स्वीइ निगु (३२) ताल दई थ्व विषयय् स स्युम्ह ज्ञाता म्हो जुगुलिं थुगु समितिं थ्व विषयय् व्यापक अनुसन्धान याना च्वनागु दु । थन छँु छँु ताल यागु बारे जक न्ह्यथनागु दु ।
द्यः ल्हाय्गु
द्यः ल्हाय्गु धागु नासः द्यः या आह्वान याय्गु ख ः । नास द्यः नेवाः तयसं मानेयाइगु बाजं व प्याखं या द्यः खः । छुं नं कथंया बाजं थाय्गु न्ह्यो व थाय् धुंका द्यः ल्हाय्गु याय्मा ।
लँखिं
नखः चखः, जात्रा, पुजा याय्बलय् लँय् थाय्गु तालयात लँखिं धाई । लँय् वंवं थाइगु च्वः, प्रताल, जति, पलिमां, लंताल व मेमेगु दक्वं लँखि खः । लँय् वनिबलय् द्यः वा मन्दिर नाप लात धासा अन ‘द्यः ल्हायेगु’ थाय्मा ।
द्यः चा हिलेगु
द्यः वा मन्दिर चाहि बलय् थाइगु ताल यात द्यः चाः हिलेगु ताल धाई ।
लिखिं
गनं द्यः या थाय् वना लिहाँ वय्बलय् वा नखः चख, जात्रा सिधय्का लिहाँ वय्बलय् लिखिं थाय्गु याई । थुकियात बाह्रा ल्हायेगु धाई ।
प्याखं खिं
प्याखं हुलिबलय् थाइगु ताल प्याखं खिं खः । गथे कि भैलः प्याखं हुलिबलय् थासा भैल खिँ धाई, महाकाली प्याखं हुलिबलय् थाइगु ताल यात महाकाली खिं धाई अथेहे थि थि प्याखंया नाम्ह थि थि खिं दु ।
ग्वारा
छगु वा छगु सियां अप्व ताल ल्वाकछयाना, छपु वा छपु सिबें अप्व मे नाप मिलेयाना गु गु बोल ग्व क्व, थाय्गु धकाः निश्चित याना तगु ताल यात ग्वारा धाय्गु या । गथे कि नृत्यनाथ ग्वारा, भगवान ग्वारा, अन्नपूर्ण ग्वारा व मेमेगु ।
न्ह्या ÷जौ
छुँ न ताल थाय् बलय् न्ह्यने न्ह्याकेत ‘न्ह्या’ धाई । ‘न्ह्या’ या त हिले बलय् थाय्गु ताल यात ‘गौ’ धाई ।
जाः÷क्वला
न्ह्यागु बाजं न न्हापा बुलुं जक थाई लिपा न्याक्क थाई । न्हापा बुलुं थाना लिपा न्याक्क थाय्गु यात ‘जाः’ धाइसा लिपा बुलुं क्वां वय्त ‘क्वला’ धका धाई ।
छुंमा÷दिमां
बाजं थाय्गु शुरु याइवलय् ताल न्ह्याकेगु यात ‘छुंमा’ धाई अथेहे बाजं दिके बलय् यात दिमां धाई । न्ह्यागुहे ताल नं दिकेमासा दिमां थाना तिनि सिधय्केमा ।
गुथीः
गुथि धइगु नं थी थी कथंया दुगुजुया च्वन । गथेकि चह्रे गुथी, पुन्हि गुथी, संल्हु, सीगुथी, पचिमह्र गुथी, नासः पूजा, सना गुथी आदि आदि । न्ह्य्थनागु गुथीत मध्ये क्वने त्वाः या नायः, खड्गी तय्सं न्याय्का वयाच्वंगु पचिमह्र गुथीन छगु खः । थ्व पचीमह्र नकेत छुं हे घास्ता मागुमुदु, फाया ला व चतांमरि जक दयेवं गा । फाः यातन गनं द्यःयाथाय् बां मबिउस्यं् अथें स्याना नुगः स्ंय् जक ग्वजाया दुने तया पचली आजु यातजक छायेगु चलन दु ।
परापूर्वकालंनिसे नेपाःया नेवाः त छधीछपं जुयाच्वनेगु बानि दु । मोहनी, स्वन्ति जागु नखःचखःत सकल सिगु सहलह कथं दिं स्वया न्ह्यानाच्वंगु दु । छताखँ थुलि हे जक पाःगु खनेदु व खः मोहनी बलय् थः थगु छेंया आगं द्यःयात बलि पुजा बिइगु । स्वयां थः आगं द्यः यात ढुकुचा वां विइमासा गुलिसियां बहि बां बिइमा, गुलिसियां ग्वंमःसा गुलिसियां मिखुन्चा खाः जक बां बिइगु या । अथेहे मेगु छता खँ थुकथं दु, सकलसिगु छेँ मोहनी बलय् नलिस्वां स्वनी तर क्वने त्वाःया नायः, ज्यापु व मेमेगु छगुनिगु जातीं थःपिनिगु आगमय् नःलिस्वां स्वने म्वाः । अथेधयां सकलसियां मखु श्री पचलि भैरब नाथया जात्रायाइपिं, पचिमह्र जःछि त्वाःलय त्वाःलय्, छँे पसः पतिकं जगा काइपिनिगु छें जक स्वां स्वने मज्युगु खः । थथे स्वां स्वनेम्वाः पिनि, कौलाथ्व तृतिया, चौथी न्ह्यः हे पचलि आजुयात बाली पुलेगु धकाः तुकंचा थे च्वंगु ‘कनाय् स्वां’ छाय् हइगु चलन दु । वहे स्वां छेँय् हया आग द्यः या न्ह्यःने स्वना मोहनिया स्याक्व त्याक्वया पूजा न्ह्याकी ।
गुथी भ्वय् न्याकेगु
न्हापा न्हापा यापिं मन्हुतय्सं न्ह्य्न्हु तकनं गुथिभ्वय् न्याय्का च्वंगु ख । आयापिं मन्हूतय्सं ई यात म्हंसिका न्यान्हु ताक न्याय्कु अझ् फयां फछि स्वन्हु, फूसा निन्हु व निन्हु यात छ्न्हु जकनः न्याय्का वय् धुंकुगुदु ।
न्यान्हु तक न्याय्कीगु झ्वय् थथेदु
(१) श्राद्ध (२) छ्वय्लाभू (३) मू भु (४) जा भू (५) ससुपुजा ।
प्यन्हु तक्क न्याय्किपीन्स, श्राद्ध याई मखु (१) छ्वय्लाभु, (२) मू भु (३) जा भू (४) ससु पुजा ।
स्वन्हु जक न्याय्किपीन्स
(१) छ्वय्लाभू (२) मु भू (३) जाभू
निन्हु जक दु पीं
छ्वय्लाभू व जाभू जक खः । गुलिन म्हं चाय्कुगु धैगु ई जकहे म्हं चाय्कुगुखः । थथेहे ई यागु सदुपयोग याःथें गुथी भ्वय नय्त तःता घास्ता दुगु मध्ये आपाल घास्ता त क्वपाले धुंकुगुदु । न्हापा दुगु घास्ता त थथे दु । (१) म्वा बुई (२) कसु वुंई (३) भुते (४) पंमाय् (५) लंैसु (६) सकि मितः (७) स्यौलाम्हुकं (८) चिम्हुकं (९) सिना मनि । थ्व गुता घास्ता मध्ये प्यता न्हना वने धुंकल चिम्हुकं, स्यौलाम्हुकं धागु छु धैगु म्ह मस्यु, सकीमितं नं कठु चासुकेयो, सिना मनी न्याय् गुहे मदु । च्वय्न्ह्यथनागु द्यः घास्ता खः थुकि मेगु वांगु घास्ता नदु । पल, तुकं, लाबा, खय्पी, चय्पी, मुस्या, पालु, वांगु घास्ता मना चि मतस्य चिकनय् वाला है । खुगू परिकार या माय् वो (१) मा (२) धौ (३) ग्वलि (४) पालि (५) तुसिपु (६) भुतु थाय्मि । थ्व वो यागु मरि मध्य छता सू वो नं दु, थ्व मरि झीथाय् छें छ्वीई मज्यु, न्याय्गु मदया वन, अले न्हंका छ्वत । जाकी चुंया मरित न्याता (१) चतां मरि (२) यो मरि (३) भत्तु (४) न्यां सगंया ठासा (५) त्वा द्यःवा ।
रितिरिवाज
धौ बजि नक वनेगु ;-
विया छ्वया तयाम्ह म्ह्याय् मचाया मचा प्वाथय्दुगु गुला क्यंगु खं सिका, थछें खलकं धौ बजि नकःवनि । धौ बजि नकवनेत प्यन्हु न्ह्यो लमि पाखें सुचंविमा ः ।
ज्वना वनेगु हलंज्वलं
बजि फत्या, छगू धार्नि म्येयागु लाया छ्वय्ला, मना छ्वयला, बुबः घास्ता झिंनिता चाकुमरी निगु किस्ति, धौ छगः फलफुल निगु किस्ती, न्यायालाःछगु वात्चा, खें भचा, यो मरी झिंनिग, माय् वः झिंनिपा, ऐला छगु अंति, थों छगु धाला ।
मचा बुगु कंके छ्वयगु न्ह्यागु ज्याखं न्ह्याकेमासां लमी पाखें जक जुई
लमियात ज्वंका छ्वय्गु हलंज्वलं
काय् वुसा चाकु छग्वाराः, घ्यो पलं, इमु छम्ना, ची भचा जीफो छग, तकांय्गु पालु
छकांय् । म्ह्याय् बुसा वहे वस्तु यात बच्छि बच्छि याना ज्वंका छ्वय्गु ।
थःछें पाखें चाकुबजि नकवनेत ज्वना वनेगु ज्वलं ।
बजि फत्या, चाकु छग्वारा, घ्यो पलं ।
बुम्ह मचा काय्जुसा ब्यंक वनेत ज्वनावनेगु ज्वलं
म्ये् छ्यों छगः चाकु निग्वारा, घ्यो कुलं, इमु निम्ना, बजि फत्या, झिंनिता घास्ता, पुइंसुकु छपा, पाचा सुकु छपा, मचाकठी छपु, मचालासा छज्वः, लुं इचा, वः इचा, लुं अंगु, वः अंगु, वः यागु अजं सलं, मचा बुम्ह्य्सित वसः निजु, जिजा भाजुयात गा छपु, धौ छग, खेंःसगं झिंनिज्व, ऐला छगु अंती, ग्वाःझिंनिव्य्, हिग्वय् भचा, झिंनिप्व मुस्या प्व
थ्व कु यंकेगुयात दम्ह्रकु धाई, थ्व कू काइपिसं, भ्वय् वक्वसित भ्वय्नकाः झिंनिब्व भ्वय् अलगहे पितबिमाः ।
बुम्ह मचा म्ह्याय्जुसा
म्ये् छ्यों बागः जक मेगु फुकं च्वय्न्ह्येथना थें जुई ।
मचाबु स्ववनेगु छवा त्यां निसे निवाया दुने ज्वना वनेगु घास्ता ज्वलं
बागू धार्निया चुंला, घ्यो पलं, चाकु छग्वारा, चाकुमरी छगु किस्ति, चाकुसे च्वंगु थों छगु धाला, वासः खुना छगु बात्चा, ग्वाः निव्य्, हिग्वय् भचा । मचाबुया लछि दैवले मचाबु लहिकः वनि । मचावु लह्युवना बाछि दुकुन्हु भात याःथासं मचाबु स्ववनेमा । स्ववनेत ज्वना वनेगु हलं ज्वलं – च्वय् न्ह्यथना तयाथेंहे जुई ।
मचा जंक्व
काय्मचा जुसा खुला निसें न्ह्य्लाया दुने । म्ह्याय्मचा जुसा प्यलां निसें न्यालाया दुने ।
ज्वनावनेगु ज्वलं
धौ छगः, खें सगं खुज्व, मचावस जुछि, मरी छगु किस्ति, फलफूल छगु किस्ति, ऐला छगु अंति ।
मचा निदं बुदिं
योमरी लोंचामरी तया गणेद्यो छम्ह पुज्यानां, मचायात योमरी निगः, लोंचामरी निगः सुकाय् हना क्वखाय्कि, धौ सगं तिका पिनेयापीं मस्तय्त धौ बजि सिसा फुसा इनावी ।
मचा प्यदं बुदीं
योमरी प्यंगः, लोंचामरी प्यंगः सुकाय् हना मचायात क्वखाय्कि मेगु च्वय् न्ह्यथना थें
जुई ।
बुसं खाकेगु
मचा न्यादँ निसें न्ह्य्दँया दुने बुसं खाकेमा
पाजुं बुसं खाकः वनेत ज्वना वनेमागु ज्वलं
धौ छगः, खें सगं खुज्व, लुं खोचा, व खोचा, समरुवाल तपुलि छगः, मरी छगु किस्ति फलफूल छगु किस्ति, मचाया छें्रनंः निनियात लंपा बिमा, वहे लं थाय्–भुई तया निनि सं फै ।
कय्ता पूजा
ज्योतिषया सल्लाह कथं साईत स्वया गुदँः निसें झिंस्वदँया दुने कय्ता पुजा याय्मा ।
पाजुं ज्वना वनेमागु हलं ज्वलंः
भिना मचा, म्ह्याय्मचा, जिजा भाजु यात न्हापं जुछि जुछि वस लं, वांगु कय्ता छपु, कय्तापुजा याकिपिंत म्हंः छता लाखामरी, मरी निगु किस्ति, फलफूल निगु किस्ति, धौ छगः खें सगं झिंनिज्व, ऐला छगु अंति, स्वांःसिन्ह भचा ।
पुरेतया विधि कथं कय्तापुजा याकुम्ह मचायात न्ह्य्गः किस्लींय् पलाछिकि, न्ह्य्पला छिधुनकि मचा बिस्युंवनेत स्वई, मचा बिस्युंवना खुसि पारी वनिधका पाजु खलः तय्सं पनातई, मचा छुंजुया खुसीपुला वनकि व मचा गवलेंन थगु छें लिहावेंय् मज्यु । मचां न्ह्य्पला छिगु न्ह्यो मचाया मां, अबु छें जः पिन्स मचायात भिक्षा विईगु चलन दु ।
इही
स्वनिगः या दुने नायः खड्गीतयगु ईही याय्गु चलन जुयाच्वंगु मदु । स्वनिगलं पिने धासाः थ्व चलन चले जुया च्वंगुदु ।
बाह्रा कुनेगु
गुदँनिसेंं भिंmछदँया दुने बाह्रा तय्त छें छखां सुचुपिचु याय्मांः, बाह्रा तय्गु क्वथाय् कय्ं प्वाः ह्व छ ह्व दतले प्वाः तिमाः, ख्युंगु क्वथाया धलिंमे तुयुगु कपाय् यागु चन्द्रमाया आकार वयकाः तिकेमाः नगु धका स्वंगः गुलीगुलीचा नं तिकेमाः अले सुद्र्यया आकार वय्कः झिंनिकु कपाय् न तिकेमा । थ्व चन्द्रमा, सुद्र्यय तिकेगुया अर्थ सकल देव देविपिन्त चाः न्हि मसिक धोंलाय्गु ज्याखः ।
बाह्रा च्वनिम्ह मचायात फुकिया थकालि नकिनं धौ बजी नका कुनेगु याई । बाह्रातया न्यान्हु कुनु बहनिपाखे थः फुकि वा काय् पिन्त कन्हेनिसें खय्बुलि मा धका कंके छ्वय्मा । खय्बुली मापीं सुन दुजः तय्सं बाह्रा पिमका तले द्यः यात पुज्याय्मज्यु ।
खुन्हु कुन्हु कोलं साय्केगु
खुनुकुनु पाजुया थासं छुस्या मुस्या नकवेमा
ज्वनावनेगु ज्वलं
छुस्या मुस्या, कनि, बजि फत्या, झिंनिता ला न्हापं बुब घास्ता, मरी छगु किस्ति, फलफूल छगु किस्ति, धौ छगु ।
बाह्रा पिकाई कुन्हु
धौ छगः खें सगं झिनिज्व, ऐला छगु अंति, लं छपाः, ला न्हापं झिंनिता घास्ता, मरी छगु किस्ति, फलफूल छगु किस्ति ।
काय मचाया इहिपा
इहीपाः याय्त ग्वय् ब्यु वनेगुयात क्व छ्यु वनेगु नं धाई, लाखा ब्यु वनेगु नं धाई ।
लाखा ब्यु वनेगु हलं ज्वलं
लाखा मरी झिंनिपा, ग्वय् छगु वाटा, मरी झिंनिगु किस्ति, फलफूल झिंनिगु किस्ति, धौ छगः, खें सगं झिंनिज्व, ऐला छगु अंति, सिन्चु फाय्केत वःयागु सिंदुर बट्टा छगः निसेें मामागु ज्वलं दक्वं ज्वना वनेगु । क्व छ्यु वैपिं सकसितं लाग्व, लपि तया भ्वय् नका हय्मा ।
भौमचा कावने कुन्हु ज्वना वनेगु हलं ज्वलं
लाखा मरी छता, मरी झिंनिगु किस्ती, फलफुल झिंनिगु किस्ती, धौ छगः खें सगं झिंनिज्व, ऐला छगु अंति, झिंनिप्वं मुस्या प्व, झिंनिब्य् ग्वा, जोक्वतः छज्व, ब्याहा वसः तिसा जुछि, भौमचा कावपिं झिंनिम्ह्य्सित लाग्व लपि त्यस्यो, न्ह्यपु तकं तया बांलाक भ्वय् नका म्हयाय्मचा विया छ्वया हय्मा ।
ख्वा स्व वैगु
प्यन्हुकुन्हु भौमचाया थ छें खलःत वया ख्वाःस्वःवै, ख्वाः स्वः वईपिन्त लाग्व लपी, त्यस्यो न्हेपु तया भ्वय् नका छ्वेमाः ।
ख्वाः स्वः बनेत ज्वना बनेगु ज्वलं
धौ छग खें सगं झिंनिज्व, ऐला छगु अंति, म्हाय् व जिजा भाजु यात जुछि जुछि बस; झिंनिगु किस्ति मरी, फलफुल झिंनिगु किस्ति, झिंनिप्व मुस्या प्व, झिंनिब्य्ः ग्वा ः ।
ख्वाः स्वः वपिन्त भ्वय् नके सिधय्का जिजाभाजुं ससः म्हसिकेगुधका, ग्वा, मुस्या प्वः व आइंथ मरी छता छता बिया भागियाय् मापिंत भागियाय्माः । ख्वाः स्वः वपिंस जिजाभाजु, म्हयाय् मचा व पासा वम्ह मचायात तकं दक्षिना ल ल्हाय्मा ।
जंको
जन्म जुया न्ह्य्दँ न्ह्य्ला न्ह्य्हु न्ह्य् घडि व न्ह्य्पलाः दुकुन्हु जंको याई । जंको भ्वय् ब्वनेत न्ह्य्गु पुस्ताया थः थितिपिं तकं लुमंका ब्वनेमाः, भ्वय् वक्कसित पञ्चरंगया ततःपुगु गोय्का बिमा, भ्वय् नय् सिध्यका, आईंथा मरी म्हं छता विया छ्वय्मा । थथेहे स्वक्व तक जंक्व फःपिंदु, स्वक्वया खुसी जंक्व याकुम्ह द्यः मन्हुयात झ्याः लुखायाना दुकाय्मा ।
मृत्यु संस्कार
मेमेगु नेवा जाति पिनि, सि गुथि व सना गुथि धका अलग अलगहे दुसां, नायः तय्सं छगूहे याना न्याय्का वयाच्वंगु दु । गुथियारया परिवारय् सूनं सितधासाः उगु परिवार पाखें गुथिया थाकुलियात सुचं बिमा अले थाकुलीं गुथि भ्वय् नकेगु पालापिन्त् सनाहाय्का ब्यू धका उजं विया छ्वै । हातानाता तय्त कंके छ्वईगु निगु कथं दु । छगु फांगा कथं, मेगु मो ल्हु धकाः । न्हाप लाक्क फांगा धाय्का छ्वय्मा, सि म्ह्य् फांगा तय््गु क्वचाल कि तिनि गुथियारं सि न्ह्याकि । पालातय्या सहलह ब्याका गुलिस्यां द्यःओं कया सीम्हय्सित फायकेगु बन्दोवस्त याईसा गुलिसियां सिथं यंकेत मागु ज्वलं न्यावनी । छेंया परिवार पाखें चुपि वा चक्कु छपु सीम्हय् सिया म्हंया द्योने तथा बिमा, अले छेंया मू लुखाया जवः पाखे सुं छम्हु व भाजंः छगन लिधंका विमा ।
सिथं यंकेत हलंज्वंल
पुलु – १ काप ३ मिटर पंअ–२– सुं खिप, कथि–कचि अपा ३ – अंम्प चा–पा मक, जाकी – अवीर – धकि – कुसा लप्ते, मुलु – सुका – कचिका – हथं – कौ– इका, पःका, भाजं, धूं धुपांय्, ताय्, च्वोका बजी – धौ – घ्य – कस्ती – चिकं – पालुचि – म्व – सासौ – सपा – सुं – आदि असार महिना लात धासा सिना ज्या – कुसा कुइका यंके मा ।
न्ह्य्थनागु फुक्क हलंज्वलंत गुथियारतय्सं माःमागु माःमाथाय् छाना सिथं यंकी ।
म्ह ग्यल्यगु
म्ह ग्यल्यगु धका गुथीयारत सीथाय् तले वनि अले गुथियार तय्सं मा मागु पुजा याना याय्मागु फुक्क विधि न्याहाकि । म्हयाय् मस्त तय्स वा ह्वलेत गाय् वा प्वचिना तयार जुयाच्वनि । मि तैम्हय्सिया तिरी मय्जुं सौ साली, जहान मध्ये थकालि नकीं नं मृतकं प्रयोग यागु वसः व तुफि छफि – पा सुकु छपा ज्वंना छ्वासय् वाई । मृतकं प्रयोग यागु वसः नापं तुफि छफि – पा सुकु छपा ज्वना न्वकु नकीं न लिप्सा वाई । लिप्सा वाय्गु ज्या लीपा लाका, सीम्ह क्वत हयाः कूताः लय् दिका सिथं यंकेगु धकाः अंतिम यात्रा न्ह्याकि । सना वपिं सकल गुथियार तय्सं लः त्वंका दछिना छाना, अन्तीम सलामी याई । सकल दाजुकिजा थःथिति पिन्सं लः त्वंके सिधय्का अंत्यय् मि तैम्हय्सियां लः त्वंका मिप्वा ज्वना स्वचा चाहिला छ्यं्नय् मि दिकाबि । सी मुतकि दिप सफायाई पुलुई खरानि तया खुसिई च्वीके छ्वै । मितः म्हय्सियां म्हासाः क्वंय्, कौ, हठं धाल्चाय् तया खुसिई धाल्चीत भप्वीकावि, खुसिई च्वंगु फि भचा हया दिपय् ह्वलावि अन जाकि व पुवा न ह्वलावि, अले मसांकुं थंनिगु धका न्हापा कुं थना भाजनय् तयाहगु मीतूं सुं भचा च्याका कुं वय्काः अन वक्वसिंया कुं, मि हाचांगाया सिइथाय् छें लिहावै । गुथियार पाखें चिपं थिइके माःधका चि भचा पालु छकु खोल्चाय् तया छें जः पिन्त लःल्हाई, थुवलय् सिम्हय् द्योने तःगु चुपि, न्हापा न्हापा घःसु, श्राद्ध याइगु थाय् वा थःपिनि पूजा याय्त छिंगु थासय् क्वस्वका तिया विमाः ।
गा मचा सित घासा
सिइम्ह मचायात कापतं भुना सिन्हः अविर तिका अबुम्हेसियां निपा ल्हातिं ज्वना खुसी गा खना गाडे याय्मा । लिहांवय् बलय् न्ह्य्गु– बाहा, बहि द्यः चाहिला वय्मा ।
बाह्रा तयातम्ह सित धासा
बाह्रा तयातगु कोठां तप्यंक्क म्हुया छेलितुं गाडे यायेगु चलन दु । थ्व ज्या मिसाः तय्सं जक जाना याय्मा धैगु दु ।
जंको सिधय् धुकुम्ह जुसा
कुता या च्वय ह्याँगु कापतं हिना ध्वाँ दयेका खाइसी तिया चम्मर पंखा तया द्यः भाः पिया सिथं यंकेगु चलन दु ।
पञ्चम तिथि कुन्हु लात धासा
ख्ये यात कापतय् प्वचिना कतांमरी दय्केगु, अले ज्योतिषया सल्लाह कथं गोम्हे लागु ख वम्ह हे कतांमरी तया सिथं यंकेगु, अनं लिपा सिई उई सिधय्का न्ह्य्गु कुलिंचाय् म्हासाः क्वंय् तया न्ह्य्गु तिर्थय् यंका गाडे याय् यंकेमागु चलन दु ।
बलिं पिइकेगु
लुखा क्वे फुकित भ्वलंक च्वना परिवारं पिन्हे च्वम्ह मिसा तय्सं च्वका बजी–ईका–पका या कुं थनेगु चि पालु, नसा कायगु, माँ ताचा ल ल्हाना दुहाँवनेगु । सिइ ममुइकं छें ज पिन्स छुँ नय्मज्यू ।
बिचा फयगु
कन्हे खुन्हु सुथ न्हापाँ दक्वः गुथियार व.थ थितिपिं मुना मृतक यागु गुण लुमंका दुःख प्रकट यायगु नांप छेँ ज यागु स्थिति बिचा याना फक्को ग्वाहाली याय्गु ।
सिना प्यन्हु कुन्हु व्याहा वनेगु
फांगा धाय्कापीं दक्वं व्याहा वनेगु धका बजि प्यम्ना, धौ छगः चि भचा, पालुछकु, खाजा मरी निता ज्वनावनेगु ।
व्याहा वपिन्त नकेगु नशा ज्वलं
खुसि पारीं वपिन्त (धैगु यल, ख्वपं) जि ची वाला प्यता घास्ता तया धौ बजि नकेमा ।
घास्ताया परिकार
लैं, आलु, चिगो केउ व कं घासा खः । यें न वपिन्त धौ बजि वाला ल्हातीजक वियां गाः ।
सिगु न्ह्य्न्हु कुन्हु
सिथाय् छें म्हयाय्मचा तय्सं न्ह्य्ता घास्ता जोरेयाना भिंगु जाकिया जाथुया न्ह्य्न्हुमा पिचाय् न्ह्य्व जा तया पिखालख्वी तया वी । थौं कन्ह्य थ्व पिचा दयकिपीं मदया न्ह्य्ग ब्वताय् जक तैगु चलन दु । थ्व कुनु गुथियारत वया दिपय् जा खा वनेगु चलन दु । सी उपीं गुथियारतय्त चिपं थिइकेमा व धुंका जाकि म्हिचा, चिपालु म्हिचा, मुलु म्हिचा खाया तगु न्हाय्पं कठियागु स्व त्वाठः दुगु स्वांने व दिपय् यंकेत तयातःगु सिकि ब्वय् इताः मतः छप्वा दिका, दिपय् यंका, छाया छेंय् लिहां वया हाकन सम्य् बजि व जा भ्वय् नया वनि ।
झिन्हु कुन्हु दु व्यंकेगु
दु व्यंकेगु कुन्हु सकल छें ज व फुकितय्या छें बं इला सुचुपिचु याई, दक्व मिजं तय्स् सुचुक्क सं खाई, सतिगु तिर्थय् वना म्वः ल्हुया निसि याई । मित ः मेसिया पाजु पाखें दुखय् च्वं धका तुयुगु वसः छज्व सुनं विधवा मिसा या ल्हातं लल्हाई ।
झिंनिन्हु कुन्हु घसु ।
सी कुन्हु फांगा कंके छ्वैपी दक्वसित ल्हा पंवा धका कंके छवय्मा ।
ल्हा पंवै पिसं बहनिपाखे ज्वना वनेमागु ज्वलं
स्वता प्यता प्रकार यागु चाकुमरी, फुकिया हामा तय्त थय्क ज्वनावनेमाः, नापं ऐला कुछिन यंकेमा, व मरी ऐला छसिकथं सिकीयात छगु भाग तया सौ साम्ह, छ्वासेवाम्ह, मितम्ह, अले लिप्सा वाम्हसित लल्हाय्मा ।
मोल्हु जक धायके छ्वयापिन्त धाय्का च्वनेम्वा । इमिसं थ थम्हहे सिइका पिस्क वै । थुपिं पिस्क वय्त छेंखा पतिकं मिजंपिं छम्ह छम्ह जक वय्गु चलन दु । थुमिसंन ऐला मरी स्वम्ह प्यम्ह जाना च्वय् न्ह्ययना गिछी ज्वना वय्मा । घसु कुन्हु स्वइच्छां भिंगु मभिंगु थुपिं गुथियारत घः सुया होम यागु जल प्रशाद कया थगु म्हः च्वखयाना भ्वय् नया लिहां वनि ।
झिं स्वन्हुया लत्याः
थ्व लत्याः सकसियां याय्म्हा धैगु कर मदु, थ्व लत्याःतःधंगु फुकि परिवार दुपिन्स जक याय्गु ख । थ्व लत्याःयातकि सुयां मचाबु ब्यंकेत, जन्मदिं माने याय्त, सी पिनिगु श्राद्ध याय्त व गणेद्यो छम्हजक पुज्यायत पनि मखु ।
लत्या :
फांगा धाय्कापिं दक्वसित धाय्के छ्वय्मा ।
ज्वना वय्मागु ज्वलं
जाकी छम्ना, धौ छगः स्वां, केरा भचा, खाजामरी निता स्वता, सुथय् थ्यंक हय्मा बहनि जहान भोछीं भ्वय् वय्मा ।
खुलां नं वहे रित न्ह्याई
दकिला
दकिलां सुथय् प्यंकि ज्वलं च्वय् न्ह्यथना थें ज्वी । बहनि भवय् वय्त, धौं छगः खें संग भचा, ऐला छगु अंति, धाकायागु तपुलि छगः ज्वना वनेमा ।
दकिलाया भ्वय् नकित थ्व भ्वय्् भिं भ्वय् जुगुली धौ, ऐला लुना, पाउँ क्वा त्वंका, सिसाफुसा तकं वीमा ।
निदं तिथी नं थ्वहे रित कथं चलन ज्वी ।
श्रोत : नेपाल खड्गी सेवा समितिया स्मारिका – २०५९
नेपाल खड्गी समितिया निक्वगु राष्ट्रिय सम्मेलन विशेषय् मल्ल के. सुन्दरजुया लेख
दुर्गामान खड्गीजुया थि थि लेख
नेपाःया इतिहास – डेनियल राईट
केदार खड्गी
ध्रुव खड्गी
गोपाल वंशावली