नरेन्द्र महर्जन
तिकिझ्या:वा:पौ
येँ देय् छगू ऐतिहासिक सम्पदा, थीथी नखःचख: भेषभुषा, चाल चलन प्याखं, देग:, चैत्य, बहाः, ननि, चुकं जाःगु छगू खुल्ला संग्रहालयया रुपय् दनावयाच्वंगु थाय् ख: । थ्व थासम् ज्यापूतमय्गु ३२ त्वा: मध्ये छगू परम्परागत त्वा: मध्ये किलाघः छगू नं ख: । थ्व त्वा: कला संस्कृति तसकं हे तःमि ख: । छाय् धाःसा थ्व त्वालय् दीप्याखं, किसिपुलु, पायाः, कुमारी जात्रा गुरुमापायात ८८ धासा तया: भोजन याकेगु ज्या थ्व हे त्वालं याना वयाच्वंगु दु । दीप्याखनय् न्हयम्ह द्य:पिं दु । कवं, वेताः, ख्याः, दैत्य, कुमारी, भैरब, चण्डी दी प्याखंया द्य:पिं ख: । कुमारीया बहां कवं, भैरबया वहां मरु खाली सहयोगीया रुपय् बेताःयात कयातःगु दुसा चण्डीया बहां ख्याःयात कयातःगु दु अथे जूगुलिं थ्व ७ म्ह द्यःपिं मध्ये बेता: याक:चा प्याखं ल्हुइमखु । मेपिं फुक्क याकचा नं ल्हुइ पुचलय् नं प्याखं ल्हुइ । थ्व प्याखनय् न्हय्गू तालय् बाजं, म्ये, चजा, राग कया: प्याखं ल्हुइकी । थ्व प्याखं ल्हुइकीबलय् छुं नं कथंया हत्या याय्गु क्यनी मखु । थ्व प्याखनय् छुं नं प्राणीयात पोस: बीगु नामय् बहां स्याय्गु चलन नं मरु । थ्व प्याखनय् दैत्ययात स्याय्गु चलन मदु । बरु दैत्ययात क्वःथया लिना छ्वइगु चलन दु। थ्व प्याखं ल्हुइके बले द्यःपिं थीथी आशनय् थीथी मुद्राय् धिसिलासक्क ल्हा, तुति, म्ह, छ्यं संका: प्याखं ल्हुइ । थ्व प्याखं ल्हुइबलय् थीथी तासया वस: पुना, थीथी तिसा वा चुरा न्ह्याना: दबुली बाहेक मेथाय् प्याखं ल्हुइगु चलन मरु । थ्व द्यःप्याखं ल्हुइगु थासम् दीप्याखं वाहेक मेगु प्याखं ल्हुइकेगु याइमखु धइगु धापु दु । थ्व प्याखं यँया: वये न्ह्य: यँया: वइन धका: दकले न्हापां दबुली वया: कायाष्टमी खुनु प्याखं ल्हुया: विविध रुपय् प्याखं केनेगु यानाच्वंगु दु । थ्व प्याखं चले याय्त मू गुरु, नाय: समेत याना: न्हयम्ह गुरुपिं च्वना: थ्व प्याखं ल्हुइकी । थ्व प्याखं ल्हुइकीगु थःगु ब्यागलं मौलिक पह: दुगुलिं व मतुली थीथी नस्वा: व:गु पंखास्वां, कक:चा व मेमेगु स्वानं याना: दबुली मगमग बासना वय्क देशय् शान्ति अमनचैन , मेलमिलाप, महामारी ल्वय् मवय्मा धका: कामना याना: प्याखं ल्हुइगु जुगुलिं थ्व प्याखं एकचित्त जुया: सुं नं म्हं मफुम्ह मनुखं स्वल धा:सा ल्वचं कयाच्वंम्ह मनूया ल्वय् तना वनी धइगु छगू धापू दू । अथे जूगुलिं थ्व प्याखं हलिमय् बांबांलाःगु प्याखंया पुचलय् दुथ्याः वनेफू ।
थ्व प्याखंया ऐतिहासिक पक्षयात कया: खँ ल्हाय्गु ख: सा थ्व प्याखंया म्ये हालेबलय् श्री गुणकर राजाया नां कया: म्ये हालेगु यानाच्वंगु दु । थथे जूगुलिं संभवत: थ्व प्याखं लिच्छवीकालिन नांजाःम्ह जुजु श्री गुणकर राजाया पालंनिसे न्ह्याका वयाच्वंगु ख: कि धइगु अनुमान दु ।
थ थेहे पृथ्वीनारायण शाहं येँ देसय् ह:ता: याःगु इंलय् जुजु जयप्रकाश मल्ल न्हुघलय् दीप्याखं स्वयाच्वंगु व थ:गु गद्दीइ मेम्ह हे च्वन धइगु खबर वय्वं अनंतुं हे यलय् बिस्युं वंगु धइगु नं धापू दु ।
थ्व प्याखंया ऐतिहासिक महत्त्वबारे थ्व दीप्याखंया मूगुरु व नाय: श्री इन्द्र महर्जनयात न्यनेकने यानाबलय् थ्व प्याखं उगु जमानाय् हे देय् न्यंक महामारी ल्वय् सरे जुया: जनता धमाधम सिंनावंगु खना: जुजुया त:धंगु हे च्युता: कयादिल । छाय्धा:सा प्रजा हे मदुसा जुजु जुयागुया अर्थ दइमखु धइगु नुगलय् वना: दु:ख जुयाच्वंगु इलय् म्हगसय् दीप्याखं ल्हुया: क्यन अले व प्याखं खं थें देय्या थाय्थासय् दबुली प्याखं ल्हुइकेगु यानाब्यु धइगु देवं आदेश बी सातकि उबलेनिसें थ्व दीप्याखं क्यनेगु यानाव:गु धइगु धापु दु ।
थथे हे दीप्याखंया द्य:पिनि मूलभूमिकथं जामाच्च गुँयात कयात:गु दु । अन थौंतक दीप्याखं खल:त जाना: दँय् छक: पुजा या: वनेगु परम्परा न्ह्यानाच्वंगु दनि । अथेहे किलाघ: त्वालय् बिज्यापु ननिइ कवं गल्लीइ छुं ई न्ह्य:तक नं कवं हा: व: धइगु ज्याथजिथिपिनि धापू दु ।
दि प्याखंया पूजाविधि व प्याखंया बारे मूगुरु व नाय: श्री इन्द्र मर्हजनयात न्यनाकना स्वइबलय् थ्व प्याखं श्रावण चौथीया दिन खुन्हु कर्मचार्यपाखें नास:द्य:या थाय् आरम्भ पूजा याना: गुरुया छेंय् प्याखं स्यनी, अनं लिपा भाद्र चौथीया दिनय् नास:द्य:याथाय् घंगलासी पूजा याना: किलाघ:या बिज्यापूननी प्याखं ल्हुइकी । अनं लिपा कायाष्टमी खुन्हु नास: द्य: यात पिदने पुजा याना: किलाघ:या दबुली प्याखं ल्हुइका: यँया: जात्रा सुरु जुइन धइगु सन्देश बिइ । अनं लिपा य:सिं थनीगु दिनय् हनुमानध्वाखाया कागेश्वरी देग:या न्ह्य:ने प्याखं ल्हुकेगु याना: यँया: विधिवत् सुरु जुइ । यँया: क्व:नेया: खुन्हु कुमारी सालीबले न्हूघ:या दबुली प्याखं क्यनी । अनं थ:नेया: खुन्हु थाय्मरु व वंघ:या दबुली प्याखं ल्हुइकी । अनं लिपा नानिचाया: खुन्हु किलाघ:या दबुली प्याखं ल्हुइकेगु याना: थ्व प्याखंयात विसर्जन याइ । अले नास: द्य:याथाय् विश्राम पूजा याना: थ्व प्याखं क्वचाय्की धयादिल । मूगुरु इन्द्र महर्जनं थ्व दी प्याखंनय् द्य: ल्हाय्गु प्याखं, सुन्य ‘शान्ति प्याखं व अन्तय् लप: प्याखं ल्हुइकी धका: कनादिल ।
दीप्याखंयात कलान्तरतक त्यंका तय्त दीप्याखंया दुगु दबू सत:या तुरुन्त संरक्षण याय्माल, दीप्याखंया आगंछें गन दीप्याखंया द्य:पिन्त कर्माचार्यपाखे तान्त्रिक विधि प्रतिस्था याना: दी प्याखं पिकाइगु देवी शक्ति दुगु द्य:छें । मतुकय् थीथी पंखास्वां, कक:चास्वां व मेमेगु स्वां कलात्मकरुपं छाय्पीगु यानात:गु दु । गुगु स्वाँया व्यवस्था याय्त थौंकन्हय्या इलय् सिक्क थाकुगुलिं स्वाँया फुलवारी याय्त जग्गाया व्यवस्था याय्मा:गु दु । अन वना थौंकन्हय् बाजं दय्कीपि नं मदु ।
सरकारपाखें मा:गु बाजागाजा व्यवस्था तत्काल याय्मा:, सम्बन्धित निकायपाखें वयाच्वंगु जिन्सी सम्मान नं प्रयाप्त मजूगु व गुणस्तरीय न मजूगु खनेदु । उकियात तत्काल सुधार याय्मा:गु दु । गुरुपिन्त सांस्कृतिक भत्ता बिया: आर्थिकरुपं तिब: बिइगु ज्या याय् मा:गु दु । नत्र किलाघ:या दी प्याखं किलाघ:या ख: प्याखं थे न्हना वनेफु । अथेंतु बाजंया व्यवस्था बांलाक्क मयाय्गु ख:सा दीप्याखंनय् न्हापा म्वाय्लि पुया: प्याखं ल्हुइकेगु यानात:गु ख:सा: आ दीप्याखनय् म्वाय्लि पुइगु बन्द जुइधुंकल । अथेजूगुलिं सम्बन्धित निकायपाखें इलय् ज्या मयात धा:सा आ: वइगु पुस्तां थ्व दीप्याखं फोटो, किताब व डकुमेन्ट्रीइ जक स्वया: चित्त बुझय् याय् मालीगु अवस्था वय्फु ।