कँचा
काजीमान डंगोल
चा धैगु छु ? थुकिया परिभाषा छु ख: धकाः सुनानं न्ह्यस: तल धाःसा थीथी मनूतपाखेँ थीथी कथं लिस: वयफु, छायेधाःसा चाया बारे मनूतय् थीथी धारणा दयाच्वनी । छम्ह सडक इञ्जिनियरया दृष्टी चा धैगु अज्याःगु बस्तु जुइफु गुगु सडक निर्माणया झ्वलय् ज्याख्यलय् दइ । छम्ह कुम्हाःया मिखाय् थलबल छीत उपयुक्त बस्तु जुइफु । अथे हे छम्ह किसानया लागी बालिनालि बांलाक उत्पादन जूगु उत्पादनशील व उर्वरभूमि हे चा जुइ। चा विज्ञानकथं धायेगु खःसा चा थैगु पृथ्वीया द्यःनेया छब: देब: ख: गुगु भौतिक व रासायनिक प्रक्रियाया हुनिं चट्टानत ज्यलाः, तज्याना: नचुयाः निर्माण जुयाच्वंगु बस्तु ख: गुकी थीथी खनिज व जैविक पदार्थया लिसेँ ल:, फय् व सुक्ष्म ब्याक्टेरिया, फंगस, प्रोटोजुवा आदि जीवाणुत नापनापं की, दम्बी आदि प्राणित दयाच्वनी । अले उकी घाँय्, स्वां, सिमा आदि बनस्पतित बुयावइ व ब्वलने फइ ।
चा थैगु प्राकृतिक सम्पदा ख: । प्रकृतिया वरदान खः। चा नाप भीगु जीवन स्वानाच्वंगु दु । चाय् हे झीगु जीवन निर्भर जुयाच्वंगु दु । संसारय् श्रृष्टि जुयाच्चपिं फुक्क प्राणितय्गु जीवन प्रत्यक्ष वा अप्रत्यक्ष रुपं चाय् हे निर्भर जुयाच्वंगु दु । चाय् हे उत्पादन जुगु अन्न, फलफूल नया: झीगु जीवन निर्वाह जुयाच्वंगु दु । चा धैगु थीथी प्रकारया दु। रंगया लिधंसाय्, बनौटया लिधंसाय् अले गठन (Texture) या लिधंसाय् चायात थीथी वर्गिकरण यानातःगु दु । अथेख:सां चाय् दैगु थीथी तत्वया लिधंसाय् चायात निब्वय् ब्वथले फु ।
क) अजैविक चा (Inorganic Soil)
ख) जैविक चा (Organic Soil)
क) अजैविक चा धैगु थीथी खनिज चट्टानत ज्यलाः निर्माण जुयाच्वंगु खनिज चा खः । प्राकृतिक रुपं निर्माण जुइगु अकार्वनिक बस्तु ख: । थज्याःगु चाय् स्पटक (क्वार्ज) अभ्रक, ग्रेफाइट, टोपाज, टल्क,
फेल्डस्पार, जिप्समथें ज्याःगु थीथी खनिज पदार्थ दयाच्वनी । थज्याःगु चाया मूब्व धैगु हे खनिज पदार्थत खः । उकिं थज्याःगु चाय् जैविक तत्वत म्हो हे जक दइ । जैविक तत्वत थुकी २०% स्वया म्हो हे जक जुइ।
ख) जैविक चा धैगु घाँय्, स्वां, सिमा, बनस्पति आदि प्रांगारीक पदार्थ तथा जीवजन्तु आदि प्राणित सिनाः ध्वगिना निर्माण जुयाच्वंगु चा ख:। थुकी खनिज पदार्थ स्वयाः जैविक पदार्थत अप्व: दइ। उकिं थज्याःगु चाया मूब्व धैगु जैविक पदार्थ खः । थज्या:गु चाय् कार्वन हाइड्रोजन अक्सिजन, गन्ध अले छुं मात्रायू नाइट्रोजन नं दइ । थज्याःगु जैविक चा विशेषयाना: ताल, तलैया, धाप, पुखू आदि लः मुनीगु सिमसार लागाय् दइ । ताल तलैया, पुखूया लः सुनावन वा लःयात निकास दयेका: पिछ्वत धाःसा पुखूया तःलय् च्वंगु चा नाइसे च्वनी । मलिलो जुयाच्वनी । थ्व चा गन कि जैविक चा जुइ । थज्याःगु चायू ८०-९०% तक नं जैविक चा जुइ । थज्याःगु चा बालि बिरुवाया लागि सौसाः जुइ । गुकिं बालि बिरुवाया लागि माःगु पौष्टिक तत्व प्राप्त जुइ, उत्पादन बाँलाइ ।
नेवाःतय्सं थ:गु हे पहलं थःगु हे शैलिं चाया थीथी नां छुनातःगु दु ।
सियूचा,
म्हासुचा,
ताकूचा,
गिचा,
खिचा,
गथिचा,
पंचा,
कँचा
आदि फुक्कं थीथी चाया नांत खः । थुपिं फुक्क चाया थ:थःगु थासय् बिस्कं बिस्कं सांस्कृतिक तथा पेशागत महत्व दु । थुपिं थीथी चा मध्ये छगू इलय् स्वनिग:या नेवा: कृषि प्रणाली तसकं महत्वं जा:गु, महत्वपूर्ण थाय् कया वंगु चा: खः कँचा । रासायनिक सा: दुहां मवःनिणु इलय् स्वनिगलय् नेवाः किसानतय्सं थीथी बालि पिइत साःया रुपय् प्रयोग याइगु चा खः कँचा । बि.सं. २०२१/२२ सालपाखे उत्पादन वृद्धि याय्गु तातुनां हरित क्रान्तिया अभियानकथं स्वनिगलय् रासायनिक सा: ब्यापक छ्यला बुलाय् बसेंलि बुलुहुं
कँ कायूगु चलन न्हनावन । अथे धैगु लगभग ५० दँ न्ह्यःतक कँ काय्गु चलन दनिगु ख: । नेवाः समाजय्
ब्याप्त किंबदन्तिकथं लखंलख दँ न्ह्यः स्वनिग: छगू पुखू ख: । कालिदह ख: । महाचीनं वःम्ह मञ्जुश्री थःगु चन्द्रहास खड्गं पाला: चोभाःया न्हसिकापं लः पिछ्वसेलि उपत्यका बस्ति योग्य जूगु ख: धैगु विश्वास यानातःगु दु । मंजुश्री चन्द्रहास खड्ग पाला: लः पिछ्वःगु खँय् विश्वस्त जुइ मफुसां उपत्यका छगू पुखू वा कालिदह खः धैगु खँ भूगर्भवेता तथा बैज्ञानिकतय्सं नं मानय् यानात:गु तथ्यगत खँ ख:। “भूगर्भबेतातय् कथं उगु कालिदह निक: तक तज्यानाः थनया लः पिहांवंगु खः । न्हापांगु पटक १५ निसेँ छ
लाख दँ न्हापा कटुवाल दह चाला: किर्तिपुर चोभार व सैंबु दक्षिण भाग सुक्खा जूवन अले निगूगु पटक ६ निसेँ २ लाख दँं न्ह्यः चोभारया गल्छी (न्हसिकाप) चाला: लः पिहां वनाः स्वनिग: हे सुक्खा जूवन । अथेहे जापानया शिक्षा व संस्कृति मन्त्रालयया ग्वहालिं संचालित जूगु स्वनिगःया उत्पतिया बारे जूगु अन्वेषणय् संलग्न छम्ह जापानी बैज्ञानिक डा. तेत्सुया साकाइया कथं स्वनिगःयात त्वःपुयात:गु चोभारया यक्व क्वय् महाभारत पर्वतमालाय् करिब २० लाख दँ न्ह्यः तलाउया सिर्जना जूगु ख: । व ताल दकलय् न्हापां करिब ३० द्व: दँ न्ह्यः तःज्याःगु ख: । तालया बिष्फोट चोभारं क्वय् चल: वना: सृजना जूगु प्राकृतिक बांध तज्यानाः जूगु ख: । उकथं लःया सतह म्हो जुजुं वन । थिमिया सतहलय् थ्यना: चिचिधंगु तालया निर्माण जूगु खः । बैज्ञानिक साकाइया कथं स्वनिग: त्वपुनाच्वंगु ताल म्होनं न्याक: तक तज्याःगु व उकियानाः जूगु भौगोलिक परिवर्तनया क्रमय् स्वनिगलय् चिचिधंगु गःत दयावःगु खः । ताल हानं २४ द्वः दँ न्ह्यः व १० द्व: दँ न्ह्यः नापं याना: न्याक्व: तक विष्फोट जुया तज्याना: दकले लिपा उपत्यका उत्पत्ति जूगु खः । उगु पुचःया मेम्ह बैज्ञानिक डा. हिदेवो तावाताया कथं स्वनिगः त्वपुनाच्वंणु ताल यलया थेचो, वादेय्या उचाई (१४५० मि.) तक थ्यंगु ख: । अले पटक पटक याना ताल तज्याना: लः फुनावंगु खः (ताम्राकार, ११२२:२) ।
वहे कालिदह वा पुखूया तःलय् च्वंगु भ्यातनाः हे कँचा ख: । पुखुलिइ दैगु थीथी घाँय् झ्याउ, लेउ, जलकुम्भि आदि बनस्पति, सिमाह:, सिँया कुचात व लखय् च्वनीपिं जल प्राणित सिना ध्वगिना: निर्माण जुयाच्वंगु चा जूगुलिं कँ काइबलय् कँचाय् इलय् ब्यलय् अज्या:गु घाँय्, सिमाह: सिँया कुचातय्गु अवशेषत प्ययेपुना: च्वंगु प्रष्ट रुपं झीसं खनाच्चनागु हे खः । कँ कायेगु ज्याय् जुइमाःपिं उगु ईया मनूतय्सं खनाच्वंगु हे खः । गुलिसिनं न्याँया क्वँय्, कँ आदि प्यपुनाच्वंगु वः धैगु नं खंपिन्स॑ कनेगु या: । अज्याःगु अवशेषत ध्वगिना चा जुयाच्वने धुंकीगु जुया उकिया बान्कि, रुप, आकार प्रष्ट दुसां लिकायेजीगु धाःसा मखु । इलय् ब्यलय् वइगु खुसिबाः, चल: (पहिरो), प्रलय, कम्पन आदि प्राकृतिक तथा दैवी प्रकोपया हुनिं भौगोलिक उथल पुथल जुया अज्याःगु दह, पुखू धाप ल्हानावनाच्वंगु ख: । उकिं कँ कायेत जमिनय् गाः, सुरुङ्ग म्हुयाः काय्माःगु खः ।
कँ कायेगु ज्या
कँ काय्गु ज्या तसकं थाकुगु ग्यानापुगु व ज्यान पाना: याय्माःगु ज्या खः । जीवन निर्वाहया लागि माःगु अन्न, केँ, तरकारी आदि खाद्यबाली उत्पादनया लागि थाकृसां याय्माःगु ज्या ख:। कँ कायेगु ज्या निम्ह प्यम्ह मनुखं यायेफइगु ज्या मखु । उकिया लागि च्यागू झिगू परिवार मिलय् जुइमा: । उकिं कँ काय्मा:पिं मनूतय् थवं थवय् सहलह ब्याकाः च्यागू झिगू परिवार मिलय् जुया छगू पुचः दय्काः कँ कायेगु ज्या याइ । प्रत्येक परिवारं मिसा छम्ह मिजं छम्ह यानाः निम्ह निम्ह वनी । पुचलय् छम्ह कँगा: नाय: दइ । नाय:नं सकसितं क:घाना: च्वयेका: ब्वना यंकेगु याइ । नायःनं कँगा:या हेरबिचार यायगु, मनूत खतन पतन यायेगु व मा:थाय् मा:गु सरसल्लाह बिड्गु ज्या याइ । कँ कायगु ज्याय् अनुभव दुम्ह मनूयात कँगा: नायः ल्ययातइ । कँ काय्गु ज्या दच्छ्या निक: याइ । तू, आलु बालिया लागी मंसीर, पौषं काइ । अले वा बालिया लागि चैत्र, बैसाखं काइ । थ्व कँयात सौसाः कँ घाइ ।
कँचिउ वनेगु
कँ काःवनेगु न्हापांगु दिन अर्थात् शुरु याःवनेगु दिनयात कँचिउ वनेगु धाइ । थ्वज्या अप्व: याना बृहस्पतिबार लाका: वनेगु चलन दु तर मेमेगु दिनय् नं मयाइगु धाःसा सखु । थुगु दिनय् गनथाय् गा:
म्हुइगु, गनथाय् म्हूसा बांलाइ न्हापा न्हापा कँ कयातःगु गा: गन गुथाय् ला:, वहे थासय् मलाइ कथं विचा: याना कँगाः म्हुइगु शुरु याइ ।
कँगाः
कँगा: म्हुइबलय् न्हापां तुंग्व: म्हुइबलय् थें तप्यंक क्वय् म्हुयावनी । अले बिस्तारं न्ह्यः नेपाखेँ म्हुम्हुं कुहां वनी । कहां वंलिसे त्वाथ: दय्का यंकी । थज्याःगु त्वाथःयात चकर धाइ । थ्व त्वाथ: मेमेगु त्वाथः स्वया: चीधं व चीजा: जुइ । वयां क्वयेयागु त्वाथःयात न्हायेधु धाइ । अनं क्वय्यागु त्वाथ:त फुक्कयात “धु” धाइ । त्वाथ:त अन्दाजि ४-५ फुट ति पाका: तइ । प्रत्येक त्वाथ: अर्थात् धुइ छम्ह छम्ह मनू च्वना: पाला: हःगु चा, पंचा, ल्वहंचा आदि छम्हं मेम्हेसित बिया च्वय् छ्वइ । थज्या:गु धु थायेस्वया: गनं खुधु न्हयधु कुहां वनीबलय् कँचा ध्व:दुइसा गन च्याधु झिधु वनीबलय् ध्वःदुइ । गनं गनं झिनिधु झिंस्वधु कुहां वने माःगु थाय् दु । अथे हे प्यधु न्याधु कुहां वनेवं हे ध्वःदुइगु थाय् नं दु।
कँगा: म्हुइगु ज्या तसकं होस याना, होसियार जुया याय्माःगु ज्या खः । गा: म्हुम्हु वनीबलय् गनं व्हारररं ल: पिहां वय्य: । गनं चाकुतुं वया: ल्हाय्य: । गनं पुलांगु गा: ध्वःदुया: कुतुं वनेय: । गन चासुतिहिं वया कँगा:या प्वाःहे चीप्वाः जुया दुने च्बपिं पिहां वय् मजीय: । अथे प्वाः चीप्वाः जुइगुयात सुंवइगु धाइ । अथे जुया इलय् ब्यलय् चा छनाः च्वनेगु याइ । नायः अनुभविपिन्सं कँसू कथिं (नयागु कथि) सुयाः कँ दुला मदुला, पुलांगु गा: दुला मदुला आदि जाँच यानाच्वनी । भति भति लः पिहां वःसा चपौ, दंग: पाँय् तया: पनेगु याइ । घःचा म्हुयाः ल: छथाय् मुंका: छुं थलं तुया: थछ्वयेगु नं याइ । थज्याःगु ज्या फुक्क अवस्था स्वया: याइ । गा: म्हुम्हुं वनाः कँचा ध्वःदुलकि तुकि मत च्याका: बहनी लिबाक्क तक नं कँचा कयाच्वनी । सुथय् नं जा हे मनसे कवला वना: ज्या याइ ।
कँगाःया चित्र
कँचाया प्रकार
सामान्यतया कँचा धैगु हाकुइगु जुयाः स्वयेबलय् फुक्क उथें च्वनाच्वनी तर कँचा खःसां उकि दुने नं भिन्नता दु । थीथी प्रकारया कँचात दु । अप्वः मनूतयसं नाकँ व छाकँ यानाः निगू प्रकारया कँचा म्हसीकाच्वंगु दु, तर कँकायेगु ज्याय् बिशेष ज्ञान दुपिं, अनुभव दुपिं मनूतय्गु धापूकथं कँचा स्वंगू प्रकारया दु ।
१) नाकँ
नाकँ धैगु नाइसेच्वंगु, प्यानुगु लसा दुगु कँ ख: । थ्व कँ लखय् याकनं नाया: वंसां लःमदुगु थासय् धाःसा दाय्, तछ्याय् थाकुइगु, नचुके थाकुइगु कँ ख: । उकिं थ्वइत थाकुरा कँ नं धायेगु या: । थ्व कँ न्हापालाक ध्वःदुइगु कँ खः । थज्याःगु कँ थाय् अनुसार ८-१० फिट तक पिहां व: धाइ ।
२) थलाःकँ
थलाःकँ नाकँया तःलय् दइगु अर्थात् नाकँ फुतकि पिहां वइगु कँ ख: ।थ्व कँ नाकँसिकं बांला:गु, भिंगु सौसा: ला:गु कँ खः धाइ । थ्व कँ नाकँथें प्यानु मजूसे छवासुइगु, फुलय् जुइगु, हलुका व याउँसे च्वनीगु कँ ख: । थ्व कँ गनीबलय् दाय् अःपुइगु व याकनं नचुया वनीगु कँ ख: । लखय् ला झन् याकनं नाया: वनी । थज्याःगु कँ थाय् स्वया ५-६ फिट तक पिहां व: धाइ।
३) छाकँ
थलाःकँ फुतकितिनि पिहां वइगु थ्व कँ हाकुया: नं बाउँ वाउँ धाइ । थ्व कँयात नाकँ व थलाःकँ सिकं भिंगु सौसा: ला:गु कँ कथं कयातःगु दु । थ्व कँ नाकँ व थलाःकँया तुलनाय् पाले नं अःपु, दाय्नं अःपु, ज्या यायत अःपु धाइ । तर थ्व कँ ध्वःदुइत यक्वः कुहां बनेमाःगु जुया गुलिखे थासय् थ्व कँ ध्वःदुइक कुहां
मवं धाइ । थ्व कँ नं थाय् स्वया ५-६ फिट तक पिहां वः धाइ ।
कँ कायेगु ज्याय् छयलीगु खँग्व:त ज्यावःत
१) कँपामि – कँ पालाः हइम्ह मनू ।
२) कँसुमि – पालाः हःगु कँचा मुना काइम्ह मनू । कँ पालीम्ह मनूया लिउने पुलिं चुयाः च्वनीम्ह ।
३) दरमि/दनामि – कंँसुमिया लिउने दना च्वनीम्ह । कँसुमिं ब्यूगु कँचा कया: धुइ च्वंम्ह मनूयात ल्ह्वना बिइम्ह मनू ।
४) मूगाः – शुरुंनिसें म्हुया: वंगु गा:/मूलगु कँगा: ।
५) बेखनागाः – मू गालय् कँ मन्तकि दुने हाकनं मेखे मेगु गा: खनावनी । अज्या:गु गाःयात बेखनागा: धाइ ।
६) खिगाः – न्हापा कँ कयाः ल्हानात:गु पुलांगु गा: ।
७) पाेहेलाकँ – आलु, तू बुँज्या यायेत काइगु कँ/पौष महिनाय् काइगु कँ ।
८) साैसाःकँ – वा पिइत काइगु कँ/फागुन, चैत्रं काइगु कँ।
९) सुंवइयु – कँगाःया प्वाः चीप्वाः जुया वनीगु/सिइ मदयेक चा सुतिहिं वना: जुइगु ।
१०) चकर – कँगाःया दकलय् च्वयच्वंगु त्वाथ:/थुगु त्वाथ: मेमेगु त्वाथ:थें त:धं व तःजा: जुइ सखु। थुकी च्वनीम्हं कँ कुबिइपिन्त खमुली कँ कुथना बिइगु याइ ।
११) न्हायेधु – चकरया क्वसं च्वंगु त्वाथ: ।
१२) धु – न्हायेधुयां क्वय् च्वंगु त्वाथ:त पुक्क यात धु धाइ ।
१३) कँसूकथि – नँयागु ३-४ फिट ति ताहाःकःगु कथि । कँ दु, मदु स्वयेत तिया:, सुया: स्वयेत छ्यलीगु ।१४) कँपाकू – कँ पालेत जक छ्यलीगु कू । मेमेगु कू स्वया: चीपुगु, चीफाःगु ।
१५) खिपाकू – कँ ध्वःमदुतले मेमेगु चा, पंचा, खिचा, ल्वहंचा आदि पालेत छ्यलीगु कू ।
१६) जाःकू – तःपुगु, तःफा:गु कू। बुँ पालेत,कँगा: ल्हायेत छ्यलीगु कू ।
१७) चाैचा – कँगालं पिहां वइगु चा, ल्वहंचा कँचा आदि तया थछ्वइगु चिपागु चाक: लाःगु नालु, सुयागु खिपतं ह्व:ह्व: तया: थाना: तइगु खमू ।
१८) चाैखमू – कँगालं पिहां वइ्गु कँचा, खिचा आदि कुबिया: ल्ह्यया: यंकेत प्रयोग याइगु नालु, सुया खिपतं ह्व:चा ह्वःचा तया: थानातइगु खमू ।
१९) चपाै – ल:लुया वइथाय् पनेत प्रयोग याइगु गुंसि घाँय् सहितया चापाँय् ।
२०) दंगःपाँय् – लःलुया: वइ्थाय् पनेत प्रयोग याइगु तत: पाँयेगु चा । चाग्वारा ।
२१) कँथः – कँगालं पिहां वःगु कँचा कुबिया यंका: ६-७ फिट ब्या ३-४ फिट तःजा: याना ताःहाक: जुइक उतिन्यंक तयातइगु कँचायागु झ्व: (चाङ्ग)
२२) कँधलः – कँकायेगु ज्या सिधलकि कँथ: या कँ उति ग्यंक इनाः ब्वथला: तःगु कँया ब्व । कँ इनीबलय् निम्हेसित छब्व याना: इनीगु चलन दु।
२३) कँयेपूजा – कँ काय्गु ज्या सिधल कि थःथःगु चलन अनुसारया दिनय् क्वय्ना गणेद्य:, स्थानीय गनेद्य: आदि द्यःपिं पूजा याना: भ्वय् नइगु ।
